Trăm năm Gatsby

Một thế kỷ sau khi được xuất bản, cuốn tiểu thuyết mảnh dẻ về một triệu phú bí ẩn, si tình, sống rồi chết trong một dinh thự ở Long Island đã trở thành một trong những tác phẩm văn học Mỹ được đọc nhiều nhất.

The Great Gatsby (Đại gia Gatsby hay Gatsby vĩ đại) kể câu chuyện của nhân vật chính từ góc nhìn của người hàng xóm anh ta - Nick Carraway, một cử nhân Yale hay triết lý.

Jay Gatsby, tên thật là James Gatz, yêu Daisy Buchanan. Chồng cô, Tom, là kẻ ngạo mạn, phân biệt chủng tộc và lăng nhăng - hiện thân của tầng lớp quý tộc cũ mục ruỗng. Đám nhà giàu vô tâm này phá hủy mọi thứ xung quanh. Gatsby cuối cùng bị người chồng ghen tuông bắn chết, bỏ lại Nick suy ngẫm về ý nghĩa cuộc đời buồn bã, phức tạp nhưng lại rất tiêu biểu cho lối sống kiểu Mỹ của bạn mình.

Ngày nay, học sinh vẫn miệt mài viết về Giấc mơ Mỹ, Thế hệ Lạc lối và hình ảnh ánh đèn xanh cuối bến tàu. Còn các biên kịch, đạo diễn, họa sĩ biếm họa, rapper và không ít tiểu thuyết gia vẫn tiếp tục thử sức chuyển thể câu chuyện của Fitzgerald sao cho mới mẻ.

Những giai đoạn khác nhau trong một thế kỷ qua có những cách nhìn nhận Gatsby khác nhau, phản ánh quan niệm về tiền bạc, chủng tộc, tình yêu và lịch sử của từng thời kỳ.

Phiên bản The Great Gatsby bìa mềm gọn nhẹ phân phối trong quân đội Mỹ trong Thế chiến II, phục vụ mục đích giải trí cho binh lính ở nước ngoài. Ảnh: Ransom Center Magazine.

Gatsby của Thời đại Jazz

Khi xuất bản Gatsby năm 18 tuổi, Fitzgerald không chỉ là nhà văn nổi tiếng, mà còn là tiếng nói đại diện cho cả một thế hệ - như Sally Rooney thời nay.

Những tiểu thuyết trước đó của ông, This Side of Paradise (Bên này địa đàng) và The Beautiful and Damned (Đẹp và đáng nguyền rủa), đã góp phần tạo dựng thần thoại về một thời đại tự thần thoại hóa chính mình. Tuyển tập truyện ngắn năm 1922 của Fitzgerald, Tales of the Jazz Age (Truyện kể thời đại Jazz), đã định danh tinh thần thời đại, biến ông thành một “giám đốc sáng tạo” của kỷ nguyên đó.

Một lý do khiến “Thập niên 20 gầm rú” sôi động là văn hóa thương mại mới bùng nổ - thẩm mỹ tiêu dùng, giải trí và hưởng thụ đại chúng quảng bá trên các tạp chí bóng bẩy, các siêu phẩm Hollywood và những vở diễn Broadway.

Gatsby lẫn vào thế giới hỗn loạn của rượu lậu trong thời kỳ Cấm rượu, chủ nghĩa vật chất ảnh hưởng từ Phố Wall, cùng tình thế hỗn mang theo sau Thế chiến I và đại dịch cúm. Những cô gái thời thượng, xe mui trần, các quán rượu, sự sa đọa và táo bạo: thảy đều bám lấy cuốn sách như làn khói mỏng vấn vương quanh đầu điếu.

Thế nhưng ban đầu Gatsby lại kém thành công hơn các tác phẩm trước của Fitzgerald. Giới phê bình thờ ơ. Doanh số èo uột. Tiểu thuyết lẫn tác giả dần rơi vào quên lãng. Thập niên 20 khép lại với cú sập của thị trường chứng khoán, những câu chuyện xa hoa phóng túng trở nên khó ngấm trong thời kỳ Đại suy thoái. Lệnh Cấm rượu bị bãi bỏ, văn phong lẫn chủ đề của Fitzgerald thành ra lỗi thời. Chẳng ai buồn nghe về Gatsby hay thời đại của anh ta nữa.

Sau khi Fitzgerald mất năm 1940, danh tiếng của ông phần nào mới hồi phục, một phần nhờ giới phê bình văn học, phần khác nhờ quân đội Mỹ đã phát hành hơn 150.000 bản Gatsby cho binh lính trong Thế chiến II.

Hoài niệm là từ khóa của văn hóa đại chúng Mỹ thời hậu chiến, và thập niên 20 - thời kỳ lạc quan và buông thả trước những năm tháng khắc nghiệt - trở thành chất liệu lý tưởng. Gatsby chẳng kịp lỗi thời, đều đặn được kể lại qua truyền hình và điện ảnh, rồi Gatsby trở thành một nhân vật kiểu mẫu. Mỗi đợt thị trường chứng khoán lên đỉnh lại gợi nhắc ký ức lo âu và hân hoan về “ngày xưa huy hoàng ấy”. Những ngày ấy được gọi là thời kỳ Gatsby vĩ đại.

Snoopy, phiên bản Gatsby triết gia văn hóa đại chúng trong một thời đại bất định. Ảnh: Evertt.

Gatsby hiện sinh

Sau Thế chiến II, nhờ lượng độc giả ngày càng tăng, dấu ấn văn hóa của Gatsby vĩ đại cũng lan rộng. Hàng loạt ấn bản bìa mềm ra mắt. Nhiều tác giả trẻ, bao gồm J.D. Salinger, nhắc về cuốn sách. Hollywood lần đầu chuyển thể tác phẩm vào năm 1926, rồi tiếp tục các phiên bản điện ảnh năm 1949, 1974.

Dần dần, cuốn sách không còn đơn thuần là tác phẩm châm biếm thập niên 20, mà như một xã luận về tình cảnh của con người hiện đại - tiền thân của những tiểu thuyết đương đại nổi tiếng như Người xa lạ (Albert Camus), Dangling Man (Saul Bellow) hay Bắt trẻ đồng xanh (Salinger). Cuộc đời của Gatsby đầy cô lập và khao khát. Cái chết của anh - hệ quả của bạo lực vô nghĩa - điển hình cho cái phi lý.

Và rồi xuất hiện chú chó Snoopy chán đời và đeo nơ - phiên bản Gatsby hiện sinh tiêu biểu, trong chuỗi truyện tranh Peanuts năm 1998 lấy cảm hứng từ Gatsby. Snoopy tập trung vào sự u sầu và bất an đã định hình Gatsby trong nửa sau thế kỷ 20.

Snoopy thể hiện một kiểu lãng mạn lạnh lùng - yếu tố quan trọng trong di sản của Fitzgerald. Chú chó diễn vai Gatsby như thể nhân vật chính trong một bộ phim nghệ thuật châu Âu.

Một nhân vật hoạt hình độc đáo, nhạy cảm - tiểu thuyết gia bất thành, lặng lẽ gõ máy chữ trong chái nhà những đêm tâm hồn giông bão - Snoopy sống trong thế giới toàn hành động mà không có cốt truyện, một tiểu thuyết không mở đầu cũng chẳng kết thúc. Giống Gatsby, Snoopy là kẻ tự lập thân. Và cũng như Gatsby, Snoopy là một triết gia văn hóa đại chúng của một thời đại bất định.

Leonardo DiCaprio trong The Great Gatsby (2013). Ảnh: IndieWire.

Gatsby thời hip-hop

Biểu tượng Gatsby của thế kỷ 21 gắn liền với hình ảnh Leonardo DiCaprio (phim chuyển thể năm 2013 của đạo diễn Baz Luhrmann) - gương mặt được chế meme khắp cõi mạng, tay cầm ly champagne, nở nụ cười ranh mãnh.

Yếu tố then chốt của Gatsby thời đại này lại là âm nhạc: tổ hợp pop và rap đương đại - có Lana Del Rey, Florence and the Machine, Beyoncé và nhiều nghệ sĩ khác - do Jay-Z làm giám đốc sản xuất năm 1998. Tương đồng rõ ràng: như jazz của thập niên 1920, hip-hop là hình thái âm nhạc da màu Mỹ mang bản sắc thời đại, loại hình nghệ thuật phát triển nhanh chóng, đầy tiềm năng sáng tạo. Cũng như Jay Gatsby, Jay-Z (tên thật là Shawn Carter) là người tự lực vươn lên từ đáy xã hội để trở nên quyền lực và giàu có.

Phải chăng Gatsby đã tiên đoán hip-hop? Hay chính hip-hop đã sáng tạo ra Gatsby?

Tập phim hai phần The Great Phatsby (tạm dịnh: Gatsby vĩ đại pha-ke) của The Simpsons (2017), với sự góp giọng của Taraji P. Henson, RZA, Snoop Dogg và Common, càng củng cố mối liên hệ ấy. Nhân vật chính Jay G là một ông trùm hip-hop. Thử hỏi còn hình mẫu Gatsby nào hiện đại hơn?

Từ đó nảy sinh câu hỏi: Vậy rốt cuộc Gatsby là ai suốt bấy lâu nay? Giả thuyết rằng Gatsby là “người da đen đội lốt da trắng” (theo tên cuốn sách Jay Gatsby: A Black Man in Whiteface, 2017) đã kết nối giới học thuật với cộng đồng mạng ưa thích thuyết âm mưu. Thân phận ngoại biên của Gatsby mang nhiều ẩn ý, đặc biệt khi đối thủ của anh, Tom Buchanan, lại là kẻ phân biệt chủng tộc công khai, mê đắm thuyết ưu sinh và nguỵ khoa học về chủng tộc thời bấy giờ.

Trong bài tiểu luận xuất sắc năm 2023 đăng trên The Atlantic, Alonzo Vereen kể về trải nghiệm dạy Gatsby cho học sinh trung học theo cách làm nổi bật tính chất “vô chủng tộc” của nhân vật này. “Danh tính Mỹ của Gatsby mơ hồ đến mức học sinh có thể gán cho anh bất kỳ bản sắc chủng tộc hay sắc tộc nào khi đọc truyện”, Vereen viết. “Và khi làm vậy, văn bản như được rọi ánh sáng mới”.

Ánh đèn cuối bến tàu giờ đây là cả một chòm sao.