Marcel Duchamp (28/7/1887 - 2/10/1968) là nghệ sĩ Pháp, sau này mang quốc tịch Mỹ. Ông được coi là một trong ba nghệ sĩ (cùng với Pablo Picasso và Henri Matisse) tạo ra những cách mạng trong nghệ thuật những thập kỷ mở đầu của thế kỷ 20.
Việc Duchamp biến chiếc bồn tiểu thành tác phẩm nghệ thuật được kể trong cuốn Câu chuyện nghệ thuật (tác giả Susie Hodge, Phan Nữ Ngọc Linh dịch). Đây không chỉ là một câu chuyện có vẻ như kì quặc của giới nghệ thuật, mà còn cho thấy những đóng góp của Marcel Duchamp với sự thay đổi nền nghệ thuật thế giới.
 |
| Sách Câu chuyện nghệ thuật. |
Ban đầu, khi mới hoạt động nghệ thuật, Duchamp chịu ảnh hưởng bởi trường phái dã thú, ông sáng tạo nên phiên bản trường phái lập thể của riêng mình vào năm 1911. Đến năm 1913, Duchamp bắt đầu cải biến các đồ vật bình thường và trưng bày chúng, với tên gọi “vật có sẵn”.
Năm 1917, Marcel Duchamp lấy một chiếc bồn tiểu bằng sứ rồi lật ngược lại, đặt tên là “Vòi phun” (Fountain), ký lên đó tên “R. Mutt”, kèm năm 1917. Vòi phun được gửi tới triển lãm của Hội Nghệ sĩ Độc lập ở New York. Hội đồng triển lãm tác phẩm đã từ chối vì cho rằng tác phẩm này khiếm nhã, và nó là vật dụng làm hàng loạt, không phải do nghệ sĩ làm ra.
Nhưng chiếc bồn tiểu thông thường ấy vốn được Duchamp gửi gắm quan điểm trong đó. Mục đích của nghệ sĩ khi tạo ra tác phẩm này là để nhạo báng sự khoác lác của phong trào nghệ thuật tiên phong ở Mỹ.
Chữ ký trên tác phẩm cũng mang nhiều ẩn ý. “R” là viết tắt cho “Richard” - là tên tiếng lóng của những kẻ hám tiền, và “Mutt” ám chỉ đến JL Mott Ironwork - công ty sản xuất ra chiếc bồn tiểu.
Sau khi Vòi phun bị hội đồng xét duyệt triển lãm từ chối, một số người khác cho rằng, một khi được một nghệ sĩ mang đi trưng bày, đồ vật đã khoác lên mình ý nghĩa hoàn toàn mới.
Vòi phun của Duchamp thách thức, công kích những quan điểm truyền thống trong nghệ thuật, rằng nghệ thuật phải được tạo ra bởi người nghệ sĩ. Thay vào đó, ông nhấn mạnh những ý tưởng của người nghệ sĩ đóng vai trò quan trọng hơn việc chế tác ra nghệ phẩm.
Trước đây, người ta coi nghệ sĩ là người tạo ra tác phẩm. Nhưng với Marcel Duchamp, ông không làm ra cái bồn tiểu ấy, mà chỉ đi mua về, rồi ký tên giả và năm 1917. Một bài báo đã viết: “Việc ông Mutt có tự tay làm cái bồn ấy hay không thì chẳng có gì quan trọng. Ông ấy đã 'chọn' nó. Ông ta lấy một vật bình thường trong cuộc sống, khiến cho giá trị sử dụng của nó biến mất dưới tên gọi mới, và bằng điểm nhìn mới - nghệ sĩ đã sáng tạo một ý tưởng mới cho vật ấy”.
Vòi phun cũng định nghĩa lại về bản chất nghệ thuật. Vòi phun không do nghệ sĩ chế tạo ra, nhưng nó đòi hỏi ý tưởng, sự sáng tạo của nghệ sĩ. Cái làm cho một chiếc bồn tiểu trở thành nghệ thuật không nằm ở bản thân vật thể đó, mà nó nằm ở tư tưởng của Duchamp.
Duchamp từng nói việc sử dụng những đồ vật có sẵn đã giải thoát ông ra khỏi cạm bẫy phải tuân theo một phong cách nhất định. Với Vòi phun, ông đã dịch chuyển trọng tâm nghệ thuật từ việc chế tác thủ công vật lý sang ý niệm.
 |
| Một phiên bản Vòi phun tại Tate Modern, London. |
Những ý tưởng của Duchamp đã trở thành nền tảng cho sự phát triển theo hướng ý niệm của nền nghệ thuật thế kỷ XX. Quan điểm đó dẫn tới sự ra đời của nhiều khuynh hướng, trường phái quan trọng từ giữa thế kỷ 20 trở đi như: nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật ý niệm, khuynh hướng phản nghệ thuật…
Nhiều thông tin cho rằng bản gốc Vòi phun năm 1917 của Duchamp đã mất tích. Một số bản sao của tác phẩm đã được thực hiện.
