Các tác phẩm của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư mang phong vị đặc sắc của vùng sông nước miền Tây. Ảnh: VOV.

Tác phẩm viết thảo xong rồi thì cần sửa chữa. Sự sửa chữa đôi khi còn mất công hơn cả quá trình viết thực tế vì nó là giai đoạn hoàn thiện, đòi hỏi nhiều thời gian và sự kĩ lưỡng. Công đoạn này tạo cho tác phẩm có sắc, có hồn, là giai đoạn quan trọng và nhiều hứng thú của người viết.

Một nhà văn có tiếng của văn học đương đại có lần phát biểu rằng, quá trình sửa chữa, hoàn thiện tác phẩm của anh thường mất thời gian gấp ba bốn lần so với lúc viết thảo. Nếu chỉ cần sáu tháng để tạo ra một cuốn tiểu thuyết thì cần đến hai năm để cuốn sách có một diện mạo đầy đủ. Quá trình tu chỉnh, hoàn thiện luôn phải tỉ mỉ cầu kì, cần những quãng lặng sâu lắng để tác phẩm chín dần và không sai sót.

Sự sửa chữa tác phẩm cơ bản là của người viết nhưng đôi khi xuất phát từ những biên tập viên. Ta có vài ví dụ cụ thể liên quan tới các biên tập viên báo chí hoặc nhà xuất bản.Võ Huy Tâm là nhà văn trưởng thành từ đất mỏ Quảng Ninh, là công nhân mỏ thực thụ. Võ Huy Tâm viết văn từ chính những gì ông biết và chứng kiến một cách rất tự nhiên. Bản thảo ban đầu của cuốn tiểu thuyết Vùng mỏ là một khối rất bộn bề, ngổn ngang, tên nguyên sơ của nó là Đình công.

Bản thảo khi đến tay nhà văn Nguyễn Huy Tưởng và ông thấy cần phải sửa chữa, gia cố rất nhiều thì nó mới có thể “đứng” được. Nhưng Nguyễn Huy Tưởng không làm hộ Võ Huy Tâm. Nhà văn người Hà Nội đã hướng dẫn cho người đồng nghiệp đất mỏ tự điều chỉnh, chau chuốt bản thảo và quan trọng nhất là cắt gọt cho tinh gọn hơn.

Từ bản thảo mấy trăm trang ban đầu, cuốn sách của Võ Huy Tâm đã rút xuống còn dưới hai trăm trang và được đổi tên thành Vùng mỏ, sách xuất bản năm 1951 ở Nhà xuất bản Văn học và đoạt giải thưởng của Hội Văn nghệ Việt Nam năm 1952.

Quá trình tự sửa chữa bản thảo của chính tác giả bao giờ cũng tốt hơn người khác làm hộ. Nhà văn Tô Hoài từng có một kỉ niệm rất nhớ đời về việc này. Một lần Tô Hoài nhận được bản thảo của một người tên là Lù Dín Xiềng từ Lào Cai gửi xuống. Thấy bản thảo có những điểm tốt, Tô Hoài đã hì hục biên tập, tô vẽ, cắt xén. Từ mấy trăm trang nguyên bản ông rút xuống còn khoảng trăm trang và đem in.

Lúc sách được xuất bản, Lù Dín Xiềng đã kiên quyết không nhận đấy là đứa con tinh thần của mình. Người ấy bảo đó là tác phẩm của Tô Hoài chứ không giống đứa con tinh thần của Lù Dín Xiềng nữa!

Tôi cũng từng có một bài học tương tự từ việc này. Một hôm tôi nhận được bản thảo của một bạn trẻ gửi đến. Thấy bản thảo có những điểm thú vị và hấp dẫn nhưng còn vài chỗ rườm rà, thừa thãi, thiếu logic, tôi đã bắt tay vào trang điểm, xén tỉa cho tác phẩm ít nhiều. Khi gửi lại bản biên tập để tác giả xem lần cuối thì người viết nổi giận và bảo tác phẩm ấy không phải của mình nữa và từ chối in ấn!

Tất nhiên không phải ai cũng có phản ứng giống tác giả Lù Dín Xiềng và bạn trẻ kể trên. Nhiều người không có khả năng tự sửa chữa bản thảo của mình hoặc không nhận ra những vấn đề nó gặp phải. Một số người phó mặc cho biên tập viên và số khác thì kiên quyết không chịu sửa chữa vì cho rằng đứa con tinh thần của mình đã rất tốt hoặc cho đó là cá tính riêng, họ không chấp nhận bất cứ sự thay đổi nào khi bản thảo đã được gửi đi.

Tuy nhiên tin rằng nó đã mĩ mãn, phớt lờ những đánh giá của bạn nghề hoặc người có kinh nghiệm đôi khi là sai lầm. Một đồng nghiệp đã nói với tôi kinh nghiệm thế này, cứ yêu cầu tác giả cắt đi đúng 300 chữ chẳng hạn. Anh ta sẽ phải cân nhắc, đong đếm từng chữ để bỏ đi những chữ ít giá trị nhất đến khi đủ định mức quy định. Thao tác này sẽ giúp loại bỏ những từ thừa, từ lặp, những đoạn dở và biên tập viên tránh được những rắc rối không cần thiết.

Sự sửa chữa đối với nhiều người chủ yếu là quá trình chau chuốt và cắt gọt. Với người khác là sự nới rộng, làm cho tác phẩm dầy dặn thêm. Viết thảo là quá trình cảm xúc đóng vai trò quan trọng, còn hoàn thiện là giai đoạn lí trí làm chủ. Nói đơn giản công thức là: viết bằng cảm xúc, sửa bằng lí trí.

Một bản thảo viết xong có độ lùi thời gian mới sửa chữa thường cho chất lượng tốt hơn. Thông thường với một cuốn tiểu thuyết chẳng hạn, người viết sẽ đọc lại và tu chỉnh ít nhất từ ba đến năm lần. Những người kĩ tính hơn có thể lên đến bảy hoặc 10 lần hoặc đến tận khi không sửa chữa được chữ nào nữa mới thôi.

Nhưng sự sửa chữa quá kĩ chưa chắc đã là tốt. Tôi đã nhận thấy điều này trong tác phẩm của một đồng nghiệp. Vì sự trau chuốt quá nhiều, cắt gọt quá sát, tác phẩm của anh đã trở nên khô xác, chỉ còn cái xương sống trơ khấc của nội dung mà thiếu đi lớp tuyết nhung đưa đẩy - những thứ khiến câu chuyện mềm mại, màu mỡ và hấp dẫn.

Có lần nhà văn Nguyễn Ngọc Tư từng nói rằng chị chỉ sửa đến một độ nào đấy rồi gửi đi chứ cứ sửa mãi, sửa hoài vẫn không thấy hài lòng hoặc thậm chí muốn vứt bỏ. Sự lo lắng của Nguyễn Ngọc Tư là có cơ sở bởi sự đẽo gọt, mài giũa nhiều quá sẽ khiến câu chuyện không còn hồn vía nữa. Sự tuốt sạch những chỗ dềnh dàng hoặc mềm mại có thể khiến tác phẩm chỉ còn cái cốt trần trụi.

Sự hoàn thiện nghiêm túc và đủ liều lượng luôn là yếu tố làm gia tăng chất lượng sản phẩm. Đó là sự sàng lọc nghiêm cẩn như người ta sàng một mẻ gạo; những hạt thóc, hạt sạn, trấu sẽ được loại bỏ để chuẩn bị cho một bữa cơm ngon. Một tác phẩm văn học cũng vậy, sự hoàn thiện gần như sẽ quyết định giá trị sử dụng của tác phẩm với diện mạo, ý nghĩa và sự hoàn chỉnh mong muốn.