Từ kênh Chợ Vải trên bến dưới thuyền đến đại lộ Charner thời Pháp hay phố đi bộ Nguyễn Huệ thời nay, con đường này là chứng nhân của một giai đoạn đầy biến động của lịch sử Sài Gòn.
Trong cuốn Sài Gòn – Chợ Lớn: Ký ức đô thị và con người, nhà nghiên cứu Nguyễn Đức Hiệp đã ví đại lộ Nguyễn Huệ của Sài Gòn giống như Champ-Élysée của Paris (Pháp).
Những dấu tích thời gian
Phố đi bộ ngày nay bắt nguồn từ một con kênh đào tên là Chợ Vải, còn có cái tên khác là Kinh Lớn. Cuối thế kỷ 19, kênh Chợ Vải của thành Gia Định là nơi buôn bán sầm uất.
Theo Nguyễn Đức Hiệp, trong một cuốn sách xuất bản năm 1883, ông Anatole Petiton cho biết kênh Chợ Vải dài khoảng vài trăm thước, bắt đầu từ sông đi vào thì ở phía bên phải là các ngôi nhà của người Âu và một vài nhà của người Hoa, Ấn, bên trái là các ngôi nhà, chợ và những cửa hàng khác của người Hoa.
 |
| Kênh Chợ Vải bán buôn sầm uất, hai bên đường là cửa hàng của người Hoa và người Ấn. Ảnh tư liệu. |
Ven kênh Chợ Vải từng có một nhà thờ bằng gỗ được xây dựng vào năm 1863 bởi đô đốc Bonard. Đây được coi là nhà thờ đầu tiên của Sài Gòn, ra đời sau khi người Pháp chiếm hoàn toàn Sài Gòn – Gia Định. Vị trí của nhà thờ này được phỏng đoán là toà nhà Sun Wah ngày nay, góc Nguyễn Huệ và Tôn Thất Thiệp.
Đến năm 1887, kênh Chợ Vải được lấp bất chấp sự phản đối của các nhà buôn bán dọc hai bên bờ kênh. Một đại lộ hiện đại ra đời thay cho hình ảnh trên bến dưới thuyền đặc trưng của một Nam Bộ cũ. Đại lộ mới có tên Charner.
Sự phát triển của đại lộ Charner gắn liền với sự xuất hiện của những thương nhân người Pháp, người Việt, cạnh tranh với người Hoa, Ấn. Đây còn là nơi tổ chức nhiều lễ hội lớn của Sài Gòn như lễ quốc khánh 14/7 của Pháp hay lễ hội rước rồng của người Hoa.
 |
| Một góc phố Nguyễn Huệ ngày nay. Ảnh: Anh Tuấn. |
Trong ký ức của nhiều người Sài Gòn, đường Nguyễn Huệ gắn với hình ảnh của phiên chợ hoa ngày Tết. Cho đến cuối thế kỷ 20, Nguyễn Huệ vẫn là chợ hoa xuân chính của TP. Người bán mang hoa từ các tỉnh miền Tây, theo ghe về bến Bạch Đằng và bày hoa dọc theo con phố.
Chợ hoa sau đó được dời về công viên 23/9, đường hoa Nguyễn Huệ trở lại với hình hài của một nơi trưng bày hơn là nơi mua bán hoa tết của người Sài Gòn.
Tên phố, phận người
Nhiều nhân vật lịch sử đã để dấu vết mà ít người biết đến. Từ Vương Thái, Émile Gsel, Pun Tun (Tân Luân), đến Phan Châu Trinh, Nguyễn An Khương, Cường Để hay Roland Garros từng sống hoặc trú ngụ một thời gian trên con đường này.
Từ những tư liệu từ Niêm giám Đông Dương và các bức ảnh của các nhiếp ảnh gia người Pháp còn lưu lại, có thể kể lại được những tên nhà gắn với từng số phận và con người trên con đường này.
 |
| Con hẻm 53 được hình thành từ thời Pháp, là nơi duy nhất có người ở, khác hẳn thế giới phồn hoa, náo nhiệt ngoài mặt đường Nguyễn Huệ. Ảnh: Lê Quân. |
Theo Nguyễn Đức Hiệp, số 49 đường Charner là tiệm may của ông Nguyễn An Khương, thân phụ của ông Nguyễn An Ninh. Ông Nguyễn An Khương là một nhân sĩ trong phong trào Minh Tân.
Trên lầu là khách sạn Chiêu Nam Lầu, nơi cụ Phan Châu Trinh đã cư ngụ trong thời gian ngắn khi từ Pháp trở lại Sài Gòn. Trong cuốn “Nguyễn An Ninh: Tôi chỉ là cơn gió thổi” của bà Nguyễn Thị Minh có nhắc đến Chiêu Nam Lầu. Đó là nơi “chiêu hiền đãi sĩ của người Việt Nam, nơi gặp gỡ của anh hùng hào kiệt ba miền, nơi tá túc của những nhà ái quốc Bắc Trung lưu lạc vào Nam”.
Chiêu Nam Lầu ở số 49 đường Charner cũng chứng kiến những giây phút cuối đời của nhà cách mạng Phan Châu Trinh ngày 24/3/1926. “Đám tang cụ Phan Châu Trinh từ đây đi đến nghĩa địa Gò Công là sự bày tỏ tâm tư, ước vọng lớn nhất về đất nước, cuộc sống xã hội của người Việt Nam ở Sài Gòn, một đám tang khổng lồ với lượng người đi rước, các cửa tiệm của người Việt ở Sài Gòn – Chợ Lớn đều đóng cửa, mà báo chí Pháp nói ngày đó là ngày Việt Nam thức tỉnh” (trích Sài Gòn – Chợ Lớn: Ký ức đô thị và con người).
Nhiều người Việt sau này biết đến giải quần vợt mở rộng của Pháp tại sân quàn vợt ở Paris có tên Roland Garros. Đó là tên của một phi công nổi tiếng, người đầu tiên lái máy bay qua Địa Trung Hải vào năm 1913 và là anh hùng của nước Pháp trong Thế chiến thứ nhất. Ít ai biết rằng, Roland Garros đã trải qua thời niên thiếu ở Sài Gòn, trên con đường Charner tại số nhà 117.
Ở phía cuối đường Nguyễn Huệ ngày nay, vẫn còn tồn tại toà nhà Kho bạc TP.HCM. Sự ra đời của toà nhà này gắn với sự kết thúc thời kỳ hoàng kim của Chợ Sài Gòn (Chợ Cũ), sau khi chợ Bến Thành được xây dựng.
Khách sạn Rex ở góc đường Nguyễn Huệ và Lê Thánh Tôn ngày nay là toà nhà bán xe hơi của ông Élime Bainier. Ông chính là người đầu tiên lái xe buýt nhằm giới thiệu phương tiện chuyên chở công cộng cho nhiều quan chức và nhân viên chính quyền trên đường phố Sài Gòn vào năm 1909.
Năm 1953, vợ con ông Bainier trở về Pháp, vợ chồng hoàng tử Nguyễn Phúc Ưng Thi đã mua lại toà nhà này và phá đi để xây khách sạn Rex, rạp chiếu phim và các cửa hàng mà cho đến ngày nay vẫn còn nguyên vẹn.
Toà thị sảnh Sài Gòn, nay là UBND TP.HCM được xây dựng từ năm 1901 và hoàn thành vào 1909, đúng 50 năm sau khi Pháp chiếm thành Sài Gòn. Toà nhà này được xây bởi kiến trúc sư Paul Gardès và được trang trí kiến trúc bên ngoài bởi một nhà điêu khắc trẻ tuổi Louis-Lucien Ruffier.
Từ năm 1945 đến 1975, toà nhà này là trụ sở của Hội đồng TP và Thị trưởng TP Sài Gòn – Chợ Lớn. Sau 1975, đây là trụ sở của UBND TP.HCM.
Từ biệt một Sài Gòn xưa đã mất
Thương xá Tax chính thức phá dỡ toàn bộ để xây công trình mới. Việc “bảo tồn” những gì được bảo tồn (thảm gạch mosaic, thanh tay vịn cầu thang trang trí con gà bằng đồng) đã xong công đoạn đầu tiên. Những lời hứa phục dựng lại hình dáng của một Tax xưa cũng đã được nhắc lại.
Giờ chỉ còn hy vọng bảo quản tốt những gì đã mang đi.
Tôi nghĩ rằng sau khi tháo gỡ, làm sạch nên trưng bày cùng với những thuyết minh về giá trị nghệ thuật của những bộ phận trang trí này, những hình ảnh, video, mô hình về những kiến trúc tương tự trên thế giới… cho bà con xem.
 |
| Bên trong Thương xá Tax trước ngày bị tháo dỡ. Ảnh: Lê Quân. |
Sự hiểu biết của cộng đồng về giá trị của cổ vật vừa để vật quý không bị rơi vào quên lãng, vừa để có thể “giám sát” quá trình bảo quản và sau này phục dựng những cổ vật này trong công trình mới. Hy vọng sau những năm xây dựng một tòa nhà mấy chục tầng, “ châu (lại) về Hợp phố” đầy đủ, chính xác và đẹp hơn.
Tax mới sẽ là công trình của thế kỷ 21. Cũng như nhiều công trình khác đang mọc lên như nấm sau mưa ở thành phố này. Tax có trở thành di sản và ký ức của công dân thế kỷ 21 hay không còn là tùy thuộc vào nhiều điều. Nhưng có một điều chắc chắn, khi chúng ta không quý trọng di sản của thế hệ mình thì đừng dạy bảo con cháu phải quý trọng những gì chúng có.
Tôi chỉ có 41 năm gắn bó với Tax và bùng binh cây liễu, cà phê Givral, Eden, Ba Son… nhưng phải chứng kiến tất cả lần lượt ra đi…
(Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu, Nguyên Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển TP.HCM)
