Nhiều nhà văn tâm huyết, tài năng đánh giá cao 'Nỗi buồn chiến tranh'

Nỗi buồn chiến tranh mới đây được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch vinh danh là một trong 50 tác phẩm văn học, nghệ thuật biểu diễn Việt Nam tiêu biểu sau ngày đất nước thống nhất.

Nhà thơ Trần Đăng Khoa - thành viên thuộc Hội đồng chung khảo cuộc bình chọn 50 tác phẩm văn học, nghệ thuật biểu diễn tiêu biểu sau thống nhất - bày tỏ niềm vui khi Nỗi buồn chiến tranh được tôn vinh. Ông cho rằng vì cái nhìn khác biệt của Bảo Ninh mà nhiều độc giả nghĩ ông phủ nhận cuộc chiến tranh của nhân dân. Thực chất, đọc xong Nỗi buồn chiến tranh, ta vẫn thấy người lính Việt Nam vĩ đại, nhưng ta cũng thấy họ phải chịu đựng nhiều gian khổ hơn, hy sinh nhiều hơn ta từng biết để giành lại chiến thắng.

Tuy vậy, vẫn có ý kiến trái chiều khiến tác phẩm của Bảo Ninh trở thành tâm điểm làng văn. Tính phức tạp, sự khác biệt của Nỗi buồn chiến tranh khiến cuốn tiểu thuyết, từ ngày ra mắt tới nay đã hơn 3 thập kỷ, luôn nhận được 2 luồng ý kiến trái chiều: người đánh giá cao tác phẩm về nội dung và hình thức nghệ thuật, người chê tác phẩm “bôi nhọ hiện thực”. Cuốn sách đã được dịch và xuất bản ở hơn 20 quốc gia, nhưng tranh cãi về tác phẩm vẫn chưa ngừng lại.

Nhà văn Bảo Ninh. Ảnh: Thạch Thảo.

Một cái nhìn mới về chiến tranh

Một số nhà nghiên cứu, nhà phê bình cho rằng tranh cãi quanh tác phẩm có thể đến từ hai nguyên nhân.

Thứ nhất, lối viết của tiểu thuyết tâm lý và các yếu tố “phản sử thi” khiến nhiều độc giả thấy sốc. Nỗi buồn chiến tranh phần nhiều là dằn vặt tâm lý, hồi ức, ám ảnh của Kiên (nhân vật chính). Kiên muốn viết những ám ảnh này lại thành tiểu thuyết - nhưng mới dừng ở một đống bản thảo xáo trộn, bị đốt dở, được người trần thuật xưng “tôi” tiếp nhận, sắp xếp lại. Bởi tình huống này, câu chuyện thể hiện góc nhìn cuộc chiến theo hướng chủ quan cá biệt của nhân vật.

Với góc nhìn đầy tính cá nhân, nhiều ẩn ức tâm lý vốn là chủ đề nhạy cảm trong chiến tranh cũng được tác phẩm nhắc tới: ẩn ức tình dục, những chán chường, nhỏ nhen của con người,… Không chỉ vậy, nhiều chi tiết “phản sử thi” có thể khiến nhiều độc giả không thoải mái, nhất là những ai quen với văn học kể chiến tranh như bản hùng ca: những cái chết buồn thảm, chuyện đào ngũ, bài bạc, ma túy, mối quan hệ dị thường của người lính với những cô gái thủ kho,…

Những tranh cãi xung quanh “Nỗi buồn chiến tranh” không phải là vì nó “sai” hay “đúng”, mà vì nó chạm tới những tầng sâu mà sau hơn ba thập niên chúng ta vẫn đang tiếp tục xử lý và đối thoại.

TS Hà Thanh Vân

PGS.TS Phạm Xuân Thạch cho rằng những yếu tố trên góp phần tạo thêm sự thách thức đối với việc đọc tác phẩm này của công chúng.

Thứ hai, tác phẩm có nhiều nhóm công chúng đọc, dẫn tới nhiều khác biệt trong cách tiếp nhận tác phẩm. TS Hà Thanh Vân nhận định những tranh cãi cho thấy công chúng vẫn đang ở giai đoạn chuyển đổi của cái nhìn về chiến tranh. TS đánh giá tranh cãi cũng có thể là cơ hội để đối thoại nhiều hơn với quá khứ, thay vì chỉ nhìn quá khứ qua một lăng kính duy nhất.

Trước 1975, "lăng kính" thường dùng để nhìn chiến tranh là cái nhìn của cộng đồng. Tuy nhiên, một trong những khác biệt của Nỗi buồn chiến tranh so với các tác phẩm trước năm 1975 là tác phẩm đã chuyển từ cái nhìn cộng đồng sang cái nhìn cá nhân. PGS.TS Phạm Xuân Thạch cho rằng cái nhìn cá nhân này đã giúp công chúng có cái nhìn đa chiều hơn, sâu sắc hơn về thực tại, quá khứ, khơi gợi lên sự chất vấn từ người đọc.

“Tác phẩm không phải là một cái nhìn có tính phổ quát mà có tính cá biệt. Một con người cá nhân suy tư về lịch sử. Người đọc phải đối thoại với những suy tư của anh ta và tự tìm ra nhận thức cho mình về các vấn đề tác phẩm đặt ra”, ông Thạch nhận định.

Trong cái nhìn cá nhân đó, người lính hiện lên đa chiều hơn: có những yếu đuối, đau khổ, có người không vượt qua được sự tàn bạo của cuộc chiến. Nếu anh hùng trong tiểu thuyết âm hưởng sử thi trước kia chỉ thuần một màu với phẩm chất anh hùng, thì con người trong tiểu thuyết đương đại luôn tạo ra bởi nhiều màu sắc phức tạp.

Hiện thực tàn bạo của chiến tranh thể hiện rõ nhất trong những tâm lý đa chiều rất con người đó. TS Hà Thanh Vân cũng nhận định “tác phẩm đưa chiến tranh đến với góc nhìn không phải là những trang sử lấp lánh huy chương, mà là sự hủy diệt đời sống tinh thần, là chấn thương kéo dài đến tận thời bình”.

Với những đặc điểm này của tác phẩm, PGS.TS Phạm Xuân Thạch cho rằng cần đọc tiểu thuyết theo một góc nhìn khác, với những hệ tiêu chí khác, không nên dùng những hệ tiêu chí cũ để đánh giá tác phẩm.

Tình người đi qua những "nỗi buồn chiến tranh"

Tuy nhiên, hiện thực khủng khiếp của chiến tranh qua góc nhìn cá nhân chỉ là một khía cạnh của tác phẩm. Phản ánh hiện thực chiến tranh, nhà văn Bảo Ninh cũng không phải người đầu tiên, văn học cũng đã có Nguyễn Trọng Oánh, Nguyễn Minh Châu. PGS.TS Phạm Xuân Thạch cho rằng Nỗi buồn chiến tranh thường bị bỏ quên nhìn nhận các khía cạnh khác - nhất là khi các khía cạnh này đầy tính nhân bản và có cả cảm hứng anh hùng ca.

Cảm hứng anh hùng nằm ở chi tiết nhân vật Kiên bị chấn thương tâm lý bởi anh có một nỗi day dứt rất nhân bản: anh cảm thấy những người đồng đội, những người tử tế nhất, đáng sống nhất bị chiến tranh giết chết. Anh thấy cuộc đời mình nợ quá nhiều người, bạn bè đã chết để anh và người khác được sống, nhưng chỉ vài năm hòa bình nữa thôi họ sẽ bị lãng quên. Bởi vậy, anh muốn viết tiểu thuyết để người đời không được quên cái chết những người bạn anh, để những người đã hy sinh tiếp tục được sống.

Dẫu chiến tranh cướp đi mạng sống đồng đội, tuổi trẻ của anh, nhưng Kiên vẫn thấy đó là quãng đời đáng sống nhất, huy hoàng nhất, bởi đó là thời gian anh cảm thấy mình được sống cạnh những điều cao đẹp. Anh muốn “sống ngược trở lại con đường của mối tình xưa, chiến đấu lại cuộc chiến đấu”, “làm sống lại những linh hồn đã mai một, những tình yêu đã phai tàn, bừng sáng lại những giấc mộng xưa”.

PGS.TS Phạm Xuân Thạch cho rằng không nên dùng những tiêu chí cũ để đánh giá tác phẩm của nhà văn Bảo Ninh. Ảnh: T.H.

Như vậy, theo PGS.TS Phạm Xuân Thạch, Nỗi buồn chiến tranh luôn có 2 sắc thái trên bổ sung cho nhau, và sẽ thật nghiệt ngã nếu chỉ nhìn tác phẩm như bản mô tả hiện thực chiến tranh. “Chúng ta vẫn thấy Bảo Ninh có một chủ nghĩa anh hùng rất cảm động và lãng mạn của một người có sứ mệnh đặc biệt, rằng phải viết về cuộc chiến để trả nợ cho người đã khuất”, PGS.TS chia sẻ.

Có lẽ người đọc quá ấn tượng với hiện thực chiến tranh, với những khía cạnh đen tối ám ảnh của nó mà quên rằng tác phẩm đã kết lại ở cái nhìn đầy hy vọng. “Chúng tôi cùng chia sẻ chung một nỗi buồn, nỗi buồn chiến tranh mênh mông, nỗi buồn cao cả, vượt lên trên mọi niềm hạnh phúc, mọi nỗi bất hạnh. Nhờ có nó, chúng tôi đã sống sót qua cuộc chiến, thoát khỏi cảnh giết chóc triền miên, thoát khỏi sự bao vây đau đớn của súng đạn, lưỡi lê, sự ám ảnh của bạo hành để trở về, mỗi người theo một con đường khác nhau, với cuộc đời, một cuộc đời, không chắc đã hạnh phúc hơn, […], nhưng đó là cuộc đời tốt đẹp nhất mà chúng tôi có thể mơ ước, cuộc sống trong hoà bình”.

Đi qua những nỗi buồn của cuộc chiến, ta mới thêm trân trọng sự hy sinh và niềm hạnh phúc của hòa bình. Đây chính là tinh thần nhân đạo của Bảo Ninh khi nhìn cuộc chiến.

Bảo Ninh có một chủ nghĩa anh hùng rất cảm động và lãng mạn của một người có sứ mệnh đặc biệt, rằng phải viết về cuộc chiến để trả nợ cho người đã khuất.

PGS.TS Phạm Xuân Thạch

Các nhà phê bình, nhà nghiên cứu đều cho rằng tiểu thuyết của nhà văn Bảo Ninh là một trong những tiểu thuyết quan trọng sau 1975 xét trên cả phương diện tư tưởng, nghệ thuật, vị thế với thế giới.

Nhà văn Trung Quốc Diêm Liên Khoa cũng khẳng định trên tạp chí Thiên nhai rằng tác phẩm của Bảo Ninh là một tác phẩm hiếm có của một nhà văn châu Á trong những miêu tả, nhận thức, phê phán thẩm mỹ đối với chiến tranh, hiếm có trong những lý giải và tình yêu đối với con người, những suy tư về nhân tính, hiếm có cả trong biểu đạt nghệ thuật.

Không chỉ quan trọng về mặt tư tưởng, nghệ thuật, tác phẩm cũng giúp giáo dục học sinh phổ thông về những dằn vặt tinh thần mà con người phải chịu đựng khi đi qua chiến tranh. Học sinh sẽ hiểu hơn rằng dân tộc Việt Nam đã phải chịu đựng những “hy sinh vô bờ bến” thế nào mới có ngày hòa bình.