Jon Fosse nói về ngôn ngữ thinh lặng trong diễn từ Nobel Văn chương

Nhà văn Jon Fosse, người đoạt Nobel Văn chương 2023. Ảnh: Theguardian.

Chỉ mới nổi lên gần đây trong giới nói tiếng Anh song ở châu Âu, Fosse đã là một ngôi sao trong nhiều thập kỷ, không phải nhờ tiểu thuyết mà là các vở kịch, được sánh với các vở kịch của Samuel Beckett và Henrik Ibsen. Các vở kịch được dựng tại một số sân khấu danh giá nhất.

Bút lực dồi dào - thường là một cuốn sách mỗi năm - song sự nghiệp của Fosse chỉ thực sự khởi sắc vào giữa những năm 1990 khi ông chuyển hướng sang sân khấu. Ông nhanh chóng gặt hái những giải thưởng lớn cho các vở kịch xuất sắc của mình.

Trong bài diễn từ, Fosse đã nói “vẫn không thể tin được điều này”. Ông kể về lý do mình đến với sân khấu, là do chương trình tài trợ của chính phủ với mong muốn có thêm nhiều vở kịch Na Uy mới. Vở kịch đầu tiên của ông, đến nay vẫn là vở nổi tiếng nhất và được trình diễn nhiều nhất Ai đó sẽ đến (Someone Is Going to Come).

Những khoảng nghỉ của thinh lặng

Fosse chia sẻ trong các vở kịch của mình từ khoảng nghỉ là từ quan trọng nhất và được sử dụng nhiều nhất. Và dẫu từ khoảng nghỉ có thể mang nhiều ý nghĩ khác nhau, ông khẳng định điều nói lên nhiều nhất qua những khoảng nghỉ là “sự thinh lặng”. Fosse nói rằng muốn viết văn hay thì cũng cần biểu đạt được những lời thinh lặng trong tiểu thuyết. Và theo ông, những đoạn lặp trong văn xuôi của ông có chức năng tương tự khoảng nghỉ trong kịch.

Năm lên bảy, Fosse bị trượt chân trên băng khiến chai nước trái cây cầm theo vỡ tan và một mảnh thủy tinh cắt vào động mạch cổ tay cậu bé. Trong ôtô cha mẹ đưa đến gặp bác sĩ, Fosse đã có trải nghiệm vượt ra khỏi cơ thể. “Tôi nhìn thấy chính mình từ bên ngoài”, Fosse nói trong một cuộc phỏng vấn. Cậu bé Fosse năm xưa nghĩ mình sắp chết, nhưng đồng thời cũng nhận thấy một “loại ánh sáng lung linh”. “Mọi thứ đều rất yên bình”, cậu bé “không cảm thấy buồn”, mà cảm giác rằng có “vẻ đẹp, vẻ đẹp trong mọi thứ”.

Ký ức thơ ấu chạm trán với cái chết đã ảnh hưởng đến tất cả tác phẩm văn học của ông. Viễn cảnh ông nhìn thấy trong vụ tai nạn đã len lỏi vào văn chương: “Tôi thường nói rằng có hai ngôn ngữ: Những từ tôi viết, những từ bạn có thể hiểu, và đằng sau đó, là ngôn ngữ thinh lặng”. Và với ông, đôi khi ý nghĩa thực sự lại nằm chính trong “ngôn ngữ thinh lặng” đó.

Trong bài diễn từ tại Stockholm, Fosse đã gợi mở thêm về điều này: “Chỉ trong sự im lặng bạn mới có thể nghe được tiếng Chúa”. Đối với những người hâm mộ Fosse, các khía cạnh tâm linh và hiện sinh là một phần chính tạo nên sự hấp dẫn. Anders Olsson, chủ tịch Ủy ban Nobel đã trao giải cho Fosse, nói rằng tác phẩm của Fosse đã khơi gợi ở độc giả những cảm xúc và thắc mắc “tồn tại tận cùng bên ngoài ngôn ngữ”.

Ông nhắc lại rằng bản thân việc kể chuyện có hai chất giọng, của người kể và người được kể đến - và hai giọng này hòa hợp tạo nên “vũ trụ hư cấu riêng” của mỗi vở kịch, mỗi cuốn tiểu thuyết.

Viết lách gợi nhắc đến âm nhạc

Văn chương của Fosse thường mô tả các nhân vật mắc kẹt trong nỗi cô đơn, khao khát kết nối và nhiều cái kết, cùng nhiều vở kịch của ông có liên quan đến tự tử.

Trong cuộc phỏng vấn kéo dài hai giờ ở Oslo tuần trước, Fosse tâm sự rằng khi còn nhỏ, ông không có ý định trở thành nhà văn. Cha Fosse điều hành trang trại nhỏ của gia đình và quản lý cửa hàng trong làng, còn mẹ ông là nội trợ. Thời trẻ ông thích nhạc rock hơn là đọc sách. Nhưng ở tuổi 14, Fosse “ngừng chơi, thậm chí ngừng nghe nhạc” mà tập trung viết thơ, truyện.

Ông so sánh viết lách vốn là một công việc lắng nghe: Ông có cảm giác rằng “văn bản đã có sẵn, ở đâu đó ngoài kia chứ không phải bên trong tôi, và rằng tôi chỉ cần viết nó ra”, đôi khi quá trình này trôi chảy đến mức ông không cần chỉnh sửa. Suốt 50 năm qua, trong văn chương của mình ông vẫn luôn cố gắng tạo ra thứ gì đó gần giống trải nghiệm “lắng nghe” âm nhạc đó.

Jon Fosse sinh năm 1959 tại Haugesund, trên bờ biển phía tây Na Uy. Ông sở hữu văn nghiệp đồ sộ với vô số tác phẩm viết bằng tiếng Nynorsk đa thể loại từ kịch, thơ, tiểu thuyết, tiểu luận đến sách thiếu nhi và các bản dịch. Ông được trao giải Nobel Văn chương năm 2023 sau nhiều lần được đề cử, vì "những vở kịch và áng văn xuôi sáng tạo đã lên tiếng thay những điều không thể nói".