Đoàn Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam tại Lễ ký kết Hiệp định Paris, ngày 27/01/1973 Nguồn: Thông tấn xã Việt Nam.

Bài phỏng vấn nhân kỷ niệm 50 năm Hiệp định Paris về kết thúc chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam (27/1/1973 - 27/1/2023), in trong sách 50 năm Hiệp định Paris - Mốc son lịch sử.

- Hiệp định Paris được ký kết ngày 27/1/1973 là thắng lợi có ý nghĩa chiến lược, dẫn đến đại thắng mùa Xuân năm 1975, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Với vai trò của người trong cuộc, xin bà chia sẻ về những dấu ấn nổi bật trong quá trình đàm phán?

- Trước hết cần khẳng định rằng Hiệp định Paris là thành quả của cuộc đấu tranh kiên cường, bền bỉ, lâu dài trong lịch sử ngoại giao Việt Nam với 4 năm, 8 tháng, 14 ngày. Trong gần 5 năm đàm phán đó, đoàn đàm phán của Việt Nam đã không bỏ lỡ bất kỳ một cơ hội nào để có thể đi đến một ký kết nhằm chấm dứt cuộc chiến tranh đang diễn ra khốc liệt trên đất nước ta. Nhưng để chấm dứt chiến tranh không chỉ tùy thuộc ở ta, mà còn tùy thuộc vào đối phương, đặc biệt là cuộc chiến đấu trên chiến trường.

Trong suốt quá trình đàm phán, Bác Hồ và các đồng chí trong Bộ Chính trị đã có chủ trương rất đúng về ngoại giao. Trước hết là đã đánh giá được tình hình không chỉ trên chiến trường, về quân sự, chính trị, mà đánh giá cả tình hình thế giới. Từ đó, thấy rằng, trong ba năm đầu, từ năm 1969 đến năm 1971, trên chiến trường có sự giằng co giữa ta và địch; về mặt chính trị khi đó chúng ta mạnh hơn, nhưng về mặt quân sự thì ta với địch ở thế giằng co. Đến năm 1972, chúng ta ở thế chủ động trên chiến trường, mở nhiều chiến dịch trên khắp chiến trường miền Nam, đặc biệt ở Quảng Trị.

Ngược lại, Mỹ đàm phán muốn rút quân, nhưng phải rút trên thế mạnh. Do đó, Mỹ vẫn có nhiều hoạt động phá hoại miền Bắc, đánh phá miền Nam; ngăn chặn viện trợ của miền Bắc cho miền Nam, bắn phá tuyến đường Trường Sơn. Đỉnh điểm là đêm 18/12/1972, Tổng thống Mỹ Nixon đã ra lệnh ném bom hủy diệt Hà Nội và Hải Phòng bằng máy bay B.52. Cuộc đụng đầu lịch sử trong 12 ngày đêm được ví là “Trận Điện Biên Phủ trên không” kết thúc bằng việc 34 pháo đài bay B.52 và hơn 40 máy bay chiến đấu khác của Mỹ bị bắn rơi. Thất bại của Mỹ trên chiến trường miền Nam cùng với thất bại của không quân chiến lược Mỹ trên bầu trời Hà Nội, đã đẩy Mỹ vào thế thua không thể gắng gượng nổi về mặt quân sự.

Trong khi đó, có một thuận lợi cho ta, đó là dư luận quốc tế, đặc biệt là phong trào phản chiến ở Mỹ, đã tạo áp lực cho Tổng thống Richard Nixon, đặt chính quyền Nixon vào thế phải chấm dứt chiến tranh.

Mặt khác, từ ba năm trước đó, chúng ta đã nêu ra hai yêu sách để đấu tranh với Mỹ, đó là: Mỹ rút quân hoàn toàn ra khỏi miền Nam; xóa bỏ chính quyền Việt Nam Cộng hòa. Phải giải quyết hai vấn đề đó mới chấm dứt được chiến tranh. Tuy nhiên, trong tình hình chiến trường và quốc tế như vậy, trên bàn hội nghị, chúng ta chỉ tập trung vào việc Mỹ rút quân, còn vấn đề chính trị miền Nam thì do các bên Việt Nam tự giải quyết. Đây là lựa chọn khôn ngoan.

Vì thế, sau đó Nixon mới chịu đi vào đàm phán thực chất. Và cuối cùng, ngày 22/01/1973 tại Trung tâm các Hội nghị quốc tế Kléber, đúng 12 giờ 30 phút (giờ Paris), Hiệp định về chấm dứt chiến tranh, lập lại hoà bình ở Việt Nam đã được Cố vấn đặc biệt Lê Đức Thọ và Cố vấn cấp cao Kissinger ký tắt. Ngày 27/01/973, Hiệp định về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam đã được ký chính thức giữa Bộ trưởng Ngoại giao các bên.

Với Hiệp định này, Mỹ buộc phải chấm dứt chiến tranh ở Việt Nam, rút khỏi Việt Nam và Đông Dương, chấm dứt dính líu quân sự, tạo thuận lợi cho cách mạng phát triển; chính quyền và quân đội Sài Gòn mất chỗ dựa về quân sự, bị suy yếu và lún sâu vào khủng hoảng chính trị. Đây là điều kiện thuận lợi cho ta tiến lên “đánh cho ngụy nhào”, giành thắng lợi hoàn toàn, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước vào mùa Xuân năm 1975.

- Thắng lợi của Việt Nam tại cuộc đàm phán Paris là minh chứng tập trung nhất về sự đúng đắn, tài tình của đường lối, sách lược của nền ngoại giao Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam. Xin bà chia sẻ về nhận định này?

- Đàm phán Hiệp định Paris có thể nói là cuộc đàm phán dài nhất để chấm dứt một cuộc chiến tranh cũng dài nhất trong thế kỷ XX. Là cuộc đối thoại giữa hai thế lực đối đầu trên chiến trường, một bên là lực lượng xâm lược của một đế quốc đầu sỏ và bè lũ tay sai, có thế mạnh vượt trội về quân sự và kinh tế; một bên là lực lượng chống xâm lược và bảo vệ Tổ quốc, yếu về quân sự và kinh tế nhưng lại có sức mạnh của chính nghĩa. Và đây còn là tâm điểm cuộc đối chọi giữa hai nền ngoại giao, một bên là nền ngoại giao nhà nghề của một siêu cường đã tồn tại trên 200 năm, với một bên là nền ngoại giao của một nhà nước cách mạng còn non trẻ.

Như chúng ta biết, nước Mỹ có nền ngoại giao lâu năm, bộ máy ngoại giao lớn, quan hệ quốc tế rộng và có kinh nghiệm xử lý các vấn đề quốc tế với nhiều đối tượng khác. Các nhà đàm phán Mỹ như Harriman, Cabot Lodge, Henry Kissinger là những nhà ngoại giao sắc sảo, nhiều thủ thuật. Hơn nữa, đàm phán là thương lượng giữa hai hay nhiều bên bình đẳng. Bởi vậy, trong quá trình đàm phán với Mỹ, giữ được thế chủ động, kiên trì mục tiêu đề ra là mối quan tâm lớn của ta trong nghệ thuật đàm phán. Để tranh thủ thế chủ động trong đàm phán, ta vận dụng tư tưởng đánh lâu dài, không chịu sức ép nào, kiên trì đấu tranh, lại biết xoáy vào thế yếu của đối phương là Mỹ bị sa lầy ở Việt Nam và lại chịu nhiều sức ép... nên phải tìm cách kết thúc sớm chiến tranh, để tranh thủ thế chủ động trong đàm phán.

Sự phối hợp giữa đàm phán với chiến tranh quân sự đưa đến thành công rõ rệt nhất là góp phần giành thắng lợi từng bước, buộc địch phải xuống thang từng bước, làm thay đổi dần so sánh lực lượng và thế trận trên chiến trường. Từ năm 1969, bước vào Hội nghị bốn bên, chúng ta thực hiện Chỉ thị của Trung ương là: “Đẩy địch xuống thang một bước trên chiến trường chính, ép Mỹ đơn phương rút một bộ phận quân Mỹ”.

Sức mạnh tổng hợp của ta cùng phong trào phản chiến đang dâng cao ở Mỹ đã buộc chính quyền Mỹ phải rút trên 400.000 quân Mỹ trong 3 năm, tạo thuận lợi quan trọng cho chiến trường. Mỹ rút quân hòng chuyển sức ép sang phía ta, nhưng đàm phán đã góp phần tiếp tục tạo sức ép đòi Mỹ rút nhanh, rút hết. Đàm phán hỗ trợ đấu tranh quân sự đánh bại chiến lược “Việt Nam hóa chiến tranh” của Nixon, buộc Mỹ phải ký Hiệp định Paris rút hết quân Mỹ. Đây là bước “xuống thang” lớn nhất của Mỹ, là thắng lợi cao nhất của ta trong đàm phán phối hợp với chiến trường.

Có thể nói, ta giành được thế chủ động trong đàm phán vì đã chủ động trong điều hành cục diện cuộc chiến, ta biết phát động và biết kết thúc đấu tranh theo mưu lược của ta. Mặt khác, đi vào đàm phán, ta nắm chắc chiến trường, nội bộ Mỹ và xu thế quốc tế để tính toán cung cách và bước đi chặt chẽ, giữ vững quyền chủ động trong quá trình thương lượng.

Chúng ta phối hợp chặt chẽ giữa ngoại giao - đàm phán với đấu tranh quân sự là có sự chỉ đạo tập trung thống nhất của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, lấy tình thế và yêu cầu của chiến trường làm cơ sở, kết hợp xem xét tình hình và dư luận quốc tế cùng tình hình nội bộ Mỹ để quyết định bước đi và biện pháp ngoại giao tối ưu nhất. Và nhờ đó, chúng ta đã giành được thắng lợi bằng việc ký kết Hiệp định Paris, tạo điều kiện thuận lợi tiến tới giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

- Với vai trò là Trưởng đoàn đàm phán, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao của Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam tại Hội nghị bốn bên tại Paris, bà nổi tiếng với phong cách ngoại giao bản lĩnh và khéo léo, được giới truyền thông đặt cho biệt hiệu “Madame Bình”. Bà có thể bình luận thêm về nhận định này?

- Năm 1968, tôi đảm nhận vai trò Trưởng đoàn đàm phán của Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, là người phụ nữ duy nhất đại diện cho Việt Nam tham gia Hội nghị bốn bên về hòa bình tại Paris từ năm 1968 đến năm 1973 và cùng ký tên vào bản Hiệp định ngày 27/01/1973. Đó là cả một khoảng thời gian khó khăn, áp lực, căng thẳng đối với cá nhân tôi và các thành viên tham gia đoàn đàm phán. Song, đó cũng là khoảng thời gian mà tôi học hỏi, tích lũy được nhiều bài học về công tác ngoại giao, mà tôi cho rằng những bài học đó cho đến hôm nay vẫn còn nguyên giá trị.

Trước hết, đó là bài học phải giữ vững nguyên tắc độc lập, tự chủ, phải xuất phát từ lợi ích quốc gia, phải biết rõ lực lượng mình như thế nào, đối phương ra sao để quyết định từng bước đi và luôn luôn có sự kết hợp giữa chiến trường và trên mặt trận ngoại giao - bài học về độc lập, tự chủ.

Thứ hai, là phải kiên định đối với lập trường, nguyên tắc và mục tiêu chiến lược của mình, nhưng trong sách lược phải biết mềm dẻo.

Thứ ba, là biết kết hợp sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại, tranh thủ sự ủng hộ của quốc tế nhưng phải dựa vào sức mình là chính. Những bài học lớn mang tính nguyên tắc này chúng ta có thể vận dụng trong việc xây dựng đường lối đối ngoại của ta trong giai đoạn hiện nay cũng như mai sau.

Còn đi vào cụ thể, chúng ta sẽ có được những bài học cụ thể, ví dụ khi đi vào đấu tranh trong từng phiên họp, trên các vấn đề lớn, ta cũng phải biết cách gạt các mũi tấn công, các đòn gây sức ép của đối phương bằng những lý lẽ, lập luận sắc bén, các cách ứng xử quyết liệt. Thực tế, trong quá trình đàm phán, không phiên họp nào mà phía Mỹ không đề cập vấn đề “rút quân miền Bắc”; họ xoáy vào vấn đề này nhằm đánh lừa dư luận, gây khó khăn cho ta. Ta một mặt khẳng định: “Thực hiện quyền dân tộc tự vệ thiêng liêng, mọi người Việt Nam đều có quyền chiến đấu trên bất kỳ mảnh đất nào của Tổ quốc mình”.

Mặt khác, ta đưa ra phương thức “Vấn đề lực lượng vũ trang Việt Nam ở miền Nam Việt Nam sẽ do các bên Việt Nam giải quyết”. Lập trường này đã được đưa thành một điều khoản (Điều 13) của Hiệp định Paris. Hay như trên vừa nói, thời Nixon, Mỹ mấy lần cho ném bom lại một số nơi ở miền Bắc để gây sức ép, khiến không khí đàm phán căng thẳng. Đoàn đàm phán ta đến phiên họp đọc bản tuyên bố lên án Mỹ rồi bỏ họp mà không để đối phương kịp phản ứng. Chủ động bỏ họp như vậy cũng là một cách tấn công gây tác động mạnh trong dư luận.

Hoặc trong tiến trình đàm phán, chúng ta cũng cần khôn khéo trong việc trả lời phỏng vấn của báo chí nước ngoài. Tôi còn nhớ trong một buổi trả lời phỏng vấn, có nhà báo hỏi: “Có quân đội miền Bắc ở miền Nam không?”. Tôi đã cương quyết, khéo léo trả lời: “Dân tộc Việt Nam là một, người Việt Nam ở Bắc cũng như ở Nam đều có nghĩa vụ chiến đấu chống xâm lược”. Có nhà báo lại hỏi: “Vùng giải phóng ở đâu?”. Tôi trả lời: “Nơi nào Mỹ ném bom, bắn phá thì đó chính là vùng giải phóng của chúng tôi. Nếu không tại sao Mỹ lại phải ném bom?”...

Việc trả lời những câu hỏi của báo chí cũng chính là một kênh thể hiện quan điểm, lập trường của phía ta trong tiến trình đám phán đi đến ký kết Hiệp định, cũng như chủ trương, đường lối cách mạng của Đảng và nhân dân ta trong cuộc kháng chiến giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Đó là những chi tiết rất nhỏ, nhưng những người làm công tác ngoại giao cần phải đặc biệt chú trọng.

Hội nghị Paris đã khép lại cách đây 50 năm với nhiều bài học kinh nghiệm và giá trị lịch sử to lớn; là mốc son trong trang sử vàng của nền ngoại giao cách mạng Việt Nam; tôi tin rằng, những người làm công tác ngoại giao hôm nay sẽ vận dụng và phát triển những bài học kinh nghiệm quý báu đó trong tiến trình đất nước hội nhập quốc tế, sánh vai với các cường quốc năm châu, ngày càng lớn mạnh, phồn vinh.