Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (1720-1791) là đại danh y của Việt Nam dưới thời trung đại. Ông đã để lại cho đời bộ sách đồ sộ mang tên Hải Thượng y tông tâm lĩnh, gồm 66 quyển, kết tinh toàn bộ tài năng, kinh nghiệm và những suy ngẫm của ông về việc chữa bệnh cứu người.
Trong Y dương án, Lãn Ông đã kể lại câu chuyện ông hai lần phải luận tranh với một viên thầy thuốc người Trung Quốc để đập tan luận điệu bệnh nặng không chữa nổi của người này, khiến hắn không dám kiêu căng ngạo mạn nữa.
Tranh luận để cứu người
Chuyện kể rằng, tại miền Nghệ An nơi Hải Thượng Lãn Ông sinh sống, có viên thầy thuốc họ Lâm là lang y trong dinh quan giữ đồn Vĩnh Dinh, vốn là người Tàu, khá am hiểu y thuật nên được quan quân kính nể. Có một lần, thân mẫu của quan giữ đồn Vĩnh Dinh đã ngoài 70 tuổi bị cảm mạo hơn tháng không khỏi, sau đó lại trót ăn bánh nên đầy bụng khó tiêu.
Thầy thuốc họ Lâm dốc sức cứu mà không được, bệnh cứ biến chứng lung tung. Quan Vĩnh Dinh cho là hết cách, một mặt chuẩn bị hậu sự cho bà cụ, mặt khác cho người đi mời Lãn Ông như một cách cầu may.
 |
| Hải Thượng Lãn Ông. |
Lãn Ông thăm khám thì thấy lão phu nhân tinh thần rối loạn, đỉnh đầu nóng như lửa đốt, mồ hôi dầm dề, ngực cũng nóng như lửa, người vật vã không yên, lại thêm chứng trướng khiến càng thêm suy nhược.
Lãn Ông bắt mạch thật kĩ và phát hiện khí âm trong cơ thể gần như tiêu tan hết, khí dương còn không bao nhiêu, tình hình rất nguy ngập. Ông suy tính phải gấp dùng thuốc bồi bổ thận - thuỷ để giữ gìn nguyên khí, khiến nó thêm sinh sôi thì mới cứu vãn kịp.
Lãn Ông cho mọi người biết với tình hình hiện tại thì nên dùng thang “Bát vị hoàn”, trong đó giảm hai vị thuốc là đan bì và trạch tả, thêm vào ba vị là mạch môn, ngũ vị và ngưu tất rồi pha nước nhân sâm vào cho uống. Ông chẳng ngờ do đó mà nổ ra cuộc tranh luận giằng co với thầy thuốc họ Lâm.
 |
| Thục địa là vị thuốc quan trọng để cứu mạng lão phu nhân. |
Quan lớn nghe thế càng nghi ngại, cứ dùng dằng không quyết. Lãn Ông hết cách thuyết phục, đành xin cáo lui.
Khi Lãn Ông mới ra đến cổng thì gặp người cháu họ của quan giữ đồn đang đi vào. Vốn nghe danh và trọng tài Lãn Ông, người cháu quan giữ đồn liền giữ Lãn Ông lại, mời ông cùng vào để mình phân tích thiệt hơn cho quan lớn nghe. Quan lớn mới bất đắc dĩ chấp thuận.
Lãn Ông theo phương đã vạch, tự thân xuống bếp sắc nấu. Quả nhiên uống hết một thang thì lão phu nhân cơn nóng lui hết, bớt ra mồ hôi, tinh thần tỉnh táo, đã có thể ăn được đôi chút. Dùng “Bát vị hoàn thang” kết hợp với uống bài “Sinh mạch” thêm vài thang nữa thì lão phu nhân ăn uống ngày càng khá. Sau khoảng 10 ngày, bệnh nhân khỏi hẳn, thấy còn khoẻ mạnh hơn xưa.
Lần thứ hai đối đầu họ Lâm
Một lần nọ, khi đang đi trên đường, họ Lâm tình cờ gặp Hải Thượng Lãn Ông. Thấy Lãn Ông bắt chuyện và hỏi thăm, họ Lâm mới thuật rõ đầu đuôi việc mình vừa làm.
Số là viên tiểu tướng tên Huấn Vũ, ngày nọ bỗng nhiên ngã lăn ra, chân tay cứng đơ, mình ngay như cây gỗ và nóng như lửa đốt, mắt nhắm miệng ngậm chặt, trong miệng có rất nhiều đờm, mê sảng không biết gì, đại tiểu tiện rất bí. Huấn Vũ bị như thế đã hai ngày đêm. Người nhà mời 4, 5 thầy thuốc đến, ai cũng cho là bị trúng phong (ngày nay gọi là tai biến mạch máu não, đột quỵ). Họ dùng các thuốc chủ trị chứng này nhưng tất cả đều không công hiệu.
Sau đó bệnh càng nhiều biến chứng. Bệnh nhân miệng há hốc, mắt mở trừng trừng, tay chân lạnh toát, mình cứng đơ không xoay trở được, đại tiểu tiện mất kiểm soát, cứ tự són ra. Gia quyến thấy nguy cấp quá mới đi mời thầy thuốc họ Lâm.
Họ Lâm đến xem bệnh, bắt mạch hồi lâu rồi phán như đinh đóng cột rằng: “Sáu mạch trầm tuyệt, chứng chết đã rõ, không còn lẽ nào sống được”.
Lãn Ông thấy rằng mắt Huấn Vũ tuy đã đờ đẫn đi nhưng con ngươi vẫn còn chuyển động, tay chân tuy lạnh nhưng thân thể còn hơi ấm. Huấn Vũ không nói được, chỉ ứa nước mắt nhìn bạn.
Lãn Ông bắt mạch thì thấy hai mạch xung dương và thái khê vẫn đập như thường, hỏi kĩ lại thì mới biết do dùng nhầm thuốc nên càng thêm nặng chứ không phải bệnh tự phát các biến chứng. Huấn Vũ vốn thể chất không khoẻ, khí âm khí dương trong cơ thể đều hư hao nên chẳng may bị như vậy, rõ ràng là cơ thể suy nhược quá độ nên tự sinh ra bệnh làm cho khí ở trong bị hao hụt nên người mới lạnh toát; vì vậy, dù bên ngoài có biểu hiện của chứng trúng phong nhưng chỉ là giả tượng mà thôi.
Lãn Ông cam đoan với vợ con Huấn Vũ: “Bệnh này tuy khó khăn thực, nhưng tôi hết sức, tất cứu vãn được”. Ai cũng trông mong hi vọng, duy chỉ họ Lâm cười mà mỉa mai rằng: “Ông chữa sống được bệnh nhân này thực là người thần, tôi xin đi hầu ông, không dám làm thuốc nữa!”.
 |
| Họ Lâm từ đó luôn giữ thái độ bẽn lẽn khi gặp Lãn Ông. Tranh minh họa. |
Lãn Ông dùng bài thuốc “Sâm phụ thang”, điều chế thành dạng viên (gọi là tễ) và cho Huấn Vũ uống. Huấn Vũ dùng hết hai tễ, trong khoảng từ giờ Ngọ (11-13 giờ) đến sau giờ Mùi (13-15 giờ) thì chân tay nóng lại như trước, mắt đã nhắm được lim dim, lưỡi đã chuyển động ra vào được, chỉ có ở rốn vẫn nóng như lửa.
Lãn Ông biết là khí dương trong cơ thể đã hồi phục, như thế thì bệnh tất khỏi, không phải lo lắng quá nữa. Ông liền thay thuốc, dùng thang “Bát vị”. Sau 3 tễ quả nhiên Huấn Vũ mở và nhắm mắt được, miệng biết nhai nuốt trở lại, có thể trở mình, bụng biết đói, da biết đau ngứa, đại tiểu tiện dần được điều hòa. Cứ như vậy điều bổ hơn một tháng thì Huấn Vũ khỏi hết các chứng, đi lại như thường, khí lực tinh thần lại khỏe hơn trước.
Về phần thầy thuốc họ Lâm, sau khi biết Huấn Vũ khỏi bệnh, mới rõ thực sự bản thân quá kém cỏi, y thuật không bằng người nhưng cứ lớn tiếng khích bác, chê bai nên rất lấy làm hổ thẹn. Từ đó mỗi khi gặp Hải Thượng Lãn Ông, họ Lâm đều có ý bẽn lẽn, không dám kênh kiệu như trước. Lê Hữu Trác cũng không chấp nhặt, chẳng bao giờ nhắc lại chuyện cũ.
