Đập Tam Hiệp là công trình thủy điện lớn nhất thế giới từng được xây dựng. Khi khởi công vào năm 1994, nó được kỳ vọng sẽ không chỉ tạo ra dòng điện thúc đẩy sự phát triển kinh tế của Trung Quốc, mà còn có thể thuần hoá Trường Giang - con sông dài nhất châu Á - để giúp người dân ở hạ lưu thoát khỏi những đợt lũ chết người.
Một biểu tượng của sức mạnh công nghệ và điểm nhấn của niềm tự hào dân tộc, công trình này tiêu tốn 200 tỷ nhân dân tệ (28,6 tỷ USD) và mất gần 2 thập kỷ để hoàn thành. Hơn một triệu người ở phía thượng nguồn sông Trường Giang đã phải di dời và chính phủ tuyên bố con đập có thể bảo vệ các cộng đồng ở hạ lưu khỏi một "một trận lũ thế kỷ".
 |
| Đại công trình xây dựng đập thủy điện Tam Hiệp vào năm 1999. Ảnh: AFP. |
Dùng chén trà hứng xô nước
Đã có nhiều câu hỏi về hiệu quả thủy lợi của con đập, và vào năm nay khi lưu vực sông Trường Giang hứng chịu lượng mưa lớn nhất trong vòng 60 năm, khiến mực nước ở sông và các phụ lưu của nó dâng cao kỷ lục, những câu hỏi này đã xuất hiện trở lại.
158 người đã chết hoặc mất tích, 3,67 triệu người phải rời bỏ nhà cửa trong khi mưa lũ cũng ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của 54,8 triệu người, gây thiệt hại kinh tế lên tới 144 tỷ nhân dân tệ (20,5 tỷ USD).
Bất chấp những tổn thất, giới chức Trung Quốc vẫn tuyên bố đập Tam Hiệp đã thực hiện "vai trò quan trọng" trong việc điều phối nước lũ. Tập đoàn Tam Hiệp Trung Quốc, đơn vị vận hành con đập, nói với hãng tin Tân Hoa Xã rằng đập Tam hiệp đã chặn 18,2 tỷ mét khối lũ tiềm năng.
Một quan chức của Bộ Thủy lợi Trung Quốc cũng nói với nhật báo China Youth rằng con đập "đã làm giảm tốc độ và mức độ nước dâng" ở khu vực giữa và hạ lưu sông Trường Giang.
Nhưng với việc nhiều trạm quan sát trên lưu vực sông Trường Giang ghi nhận mực nước cao kỷ lục vào mùa lũ năm nay, một số nhà địa chất cho rằng vai trò hạn chế của đập Tam Hiệp trong việc kiểm soát lũ đã lộ ra.
Đập Tam Hiệp là một công trình mang đầy tham vọng của Trung Quốc.
Thứ nhất, đây là một trong số ít các cấu trúc nhân tạo trên Trái Đất có thể nhìn thấy bằng mắt thường từ không gian, theo NASA. Khánh thành vào năm 2006, con đập cao 181 mét và dài 2.335 mét, chắn ngang sông Trường Giang ngay trước khi các thung lũng hẹp dừng lại, nhường chỗ cho vùng đồng bằng rộng lớn.
Nhà máy thủy điện đi kèm hoàn thành vào năm 2012 và có công suất 22.500 megawatt, hơn gấp 3 lần công trình thủy điện lớn nhất của Mỹ tại đập Grand Coulee.
Theo đề xuất của chính phủ Trung Quốc năm 1992, lý do hàng đầu để xây dựng con đập không phải là phát điện mà để ngăn chặn lũ lụt trên sông Trường Giang. Đập Tam Hiệp nằm trên phần thượng nguồn của sông và sẽ giúp ngăn chặn lũ lụt ở hạ lưu bằng việc giữ nước trong một hồ chứa khổng lồ, rồi sau đó kiểm soát việc xả lũ thông qua các cửa cống của nó.
Khu vực hồ chứa trải dài 660 km trên đoạn sông từ thung lũng Tam Hiệp - nơi có một loạt các hẻm núi dốc - đến Trùng Khánh, đô thị rộng lớn với hơn 30 triệu người sinh sống ở miền tây Trung Quốc.
Trong mùa khô từ tháng 10 đến tháng 5 năm sau, mực nước của hồ chứa được giữ ở mức tối đa 175 mét để tối ưu hóa việc sản xuất điện. Trước khi những cơn mưa mùa hè tới vào tháng 6, mực nước trong hồ sẽ giảm dần xuống còn 145 mét để nhường chỗ cho nước lũ sắp đến.
 |
| Lần đầu tiên đập Tam Hiệp mở cửa xả vào năm 2003. Ảnh: AFP. |
Việc hạ thấp mực nước tạo ra 22 tỷ mét khối trống - đủ để chứa 9 triệu bể bơi tiêu chuẩn Olympic. Nhưng điều đó không là gì so với lượng lũ lớn có thể chảy vào hồ chứa trong những năm mưa lớn, theo ông Fan Xiao, nhà địa chất Trung Quốc, người từ lâu đã hoài nghi về con đập.
Trong một "trận lụt thế kỷ", sẽ có khoảng 244 tỷ mét khối nước - gấp 2 lần dung tích Biển Chết - đi qua Tam Hiệp trong vòng 2 tháng, theo tính toàn của ông Fan. Như vậy là dung tích trống của hồ chứa chỉ có thể đáp ứng 9% lượng nước lũ đổ về.
"Nó giống như là lấy một cái cốc nhỏ để hứng một xô nước lớn vậy. Nếu tính về kiểm soát lũ, chi phí xây dựng con đập lớn hơn những ích lợi của nó", ông Fan nhận định. Thêm vào đó, hồ chứa chỉ có thể giữ nước trong thời gian ngắn vì vào mùa lũ mưa lớn có thể xuất hiện liên tục.
Mưa ở hạ nguồn thì sao?
Trong tháng 7, có tới ba đợt lũ đổ về Tam Hiệp, và con đập đã phải xả lũ nhiều lần kể từ tháng 6 để giảm bớt lượng nước trong hồ chứa. Việc này khiến cư dân mạng Trung Quốc chỉ trích vì làm tồi tệ thêm tình hình lũ ở hạ lưu.
Công ty quản lý đập phủ nhận điều này và nói với Hoàn cầu Thời báo rằng đập Tam Hiệp trên thực tế đã làm chậm lại và giảm lượng nước lũ đổ về hạ lưu.
Tuy nhiên, hồ Bà Dương ở tỉnh Giang Tây, hồ nước ngọt lớn nhất Trung Quốc, vẫn phình ra ở mức độ kỷ lục, vượt qua số liệu năm 1998 khi có trận lũ lịch sử khiến 3.000 người thiệt mạng. Nhiều khu vực khác dưới hạ nguồn cũng chứng kiến mực nước cao chưa từng thấy.
Ông David Shankman, giáo sư địa lý tại Đại học Alabama, người đã nghiên cứu nhiều năm về dữ liệu lũ lụt ở khúc giữa của sông Trường Giang, cho rằng mực nước kỷ lục ở hạ nguồn cho thấy đập Tam Hiệp không thể ngăn chặn lũ lụt nghiêm trọng.
"Đó là một nhận định thực tế. Con đập đã hoạt động toàn phần trong nhiều năm qua và giờ đây chúng ta có mực nước cao nhất từng được ghi nhận", ông Shankman nói.
Theo ông Shankman, các nghiên cứu của Trung Quốc và quốc tế trong những năm qua đã phát hiện ra rằng hồ chứa của đập quá nhỏ để giảm một cách đáng kể dòng chảy xuống hạ lưu trong những trận lũ lớn, mặc dù nó giúp điều tiết lũ hiệu quả trong những năm bình thường.
 |
| Nước hồ Bà Dương dâng cao khiến các khu dân cư xung quanh hồ lâm vào tình cảnh ngập lụt. Ảnh: AFP. |
Ông Miroslav Marence, phó giáo sư về giữ nước và thuỷ điện tại Viện IHE Delf về Giáo dục Nước, cho rằng vấn đề không phải là thiết kế của con đập mà việc hy vọng rằng một mình con đập có thể giải quyết tất cả các vấn đề về lũ lụt trên sông Trường Giang. Đây là con sông lớn thứ 3 thế giới về lưu lượng nước và ông Marence cho rằng không thể làm điều đó chỉ với một con đập.
Trong khi đập Tam Hiệp có thể làm giảm cường độ lũ từ thượng nguồn với hiệu quả nhất định, nó sẽ không thể ngăn chặn lũ lụt do mưa lớn ở khu vực giữa và hạ lưu của sông Trường Giang. Và đó chính là vấn đề trong năm nay: rất nhiều trận lụt ở miền Trung và miền Nam Trung Quốc hè này là do những cơn mưa lớn đổ xuống hạ lưu, và dòng nước này không hề đi qua đập.
