Chứng khoán phái sinh và cuộc chơi không dành cho 'tay mơ'

Năm 2017, thị trường chứng khoán phái sinh Việt chính thức khởi động với 2 sản phẩm giao dịch là hợp đồng tương lai chỉ số cổ phiếu VN30 và hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ (TPCP) 5 năm. Sau 4 năm hoạt động, theo giới phân tích, thị trường chứng khoán phái sinh phát triển nhanh, vượt kỳ vọng, thể hiện vai trò phòng ngừa rủi ro, góp phần tích cực ổn định thị trường cơ sở.

Thống kê từ Sở GDCK Hà Nội (HNX), trong cả năm 2020, tổng hợp đồng tương lai chỉ số VN30 đạt gần 40 triệu hợp đồng, tăng 79,91% so với năm 2019. Khối lượng giao dịch bình quân/phiên năm 2020 đạt 158.390 hợp đồng/phiên, tăng 78,49% so với năm 2019, gấp 2 lần năm 2018 và gấp hơn 14 lần năm 2017. Đây là con số mà Sở Giao dịch Hợp đồng tương lai Đài Loan (TAIFEX) phải mất 13 năm, Sở Giao dịch chứng khoán phái sinh Thái Lan (TFEX) mất 7,5 năm mới đạt được.

Quý II năm nay, tổng khối lượng giao dịch toàn thị trường phái sinh đạt hơn 12,6 triệu hợp đồng, khối lượng giao dịch bình quân đạt 203.721 hợp đồng/phiên, tăng 17,7% so với quý I. Số liệu này cho thấy, thị trường phái sinh Việt Nam tiếp tục thu hút nhà đầu tư với giao dịch sôi động.

Thị trường phái sinh Việt Nam ngày càng sôi động. Ảnh: Unsplash.

Mảnh đất "màu mỡ" mang tên phái sinh

Ở các thị trường phát triển, phái sinh là công cụ tài chính hiệu quả dựa trên giá của loại tài sản cơ sở. Công cụ này hỗ trợ nhà đầu tư phân tán rủi ro, bảo vệ và tạo ra lợi nhuận, góp phần tăng thanh khoản trên thị trường cổ phiếu. Với các công ty sản xuất kinh doanh, phái sinh trên thị trường hàng hóa, tiền tệ là cách để ổn định chi phí đầu vào, nguyên liệu sản xuất và giảm rủi ro biến động tỷ giá.

Thị trường chứng khoán Việt Nam hiện nay dù đã cải thiện đáng kể vẫn thiếu các sản phẩm cho nhà đầu tư như bán khống, T0, quyền chọn. Sản phẩm chứng khoán phái sinh chủ yếu mà nhà đầu tư Việt sử dụng là hợp đồng tương lai. Hợp đồng tương lai là công cụ hữu hiệu để nhà đầu tư phòng ngừa rủi ro, nếu thị trường gặp biến động mạnh sau chuỗi tăng điểm ấn tượng vừa qua.

Bằng việc phân bổ tỷ trọng hợp lý, danh mục cổ phiếu của nhà đầu tư có thể bảo toàn qua việc “hedge risk” (phòng ngừa rủi ro). Nếu thị trường giảm, lợi nhuận từ việc bán hợp đồng tương lai được bù đắp cho khoản sụt giảm của cổ phiếu cơ sở đang nắm giữ. Ngược lại, việc thua lỗ trên hợp đồng tương lai có thể xem là khoản chi phí bảo hiểm cho danh mục cơ sở, trong khi giá trị của danh mục vẫn tăng theo thị trường chung.

Phái sinh là công cụ hữu hiệu để nhà đầu tư phòng ngừa rủi ro. Ảnh: Unsplash.

Nếu thị trường cổ phiếu cơ sở đòi hỏi nhà đầu tư phải có số vốn nhất định, mua và nắm giữ qua T+3, thì hợp đồng tương lai chỉ yêu cầu số tiền ký quỹ nhỏ và có thể giao dịch T0. Như tại Công ty chứng khoán VNDIRECT, hiện tỷ lệ ký quỹ phái sinh thấp ở mức 13,5% giá trị hợp đồng. Ngoài ra, tính đòn bẩy trong thị trường hợp đồng tương lai cũng là yếu tố hấp dẫn các nhà đầu tư.

Trong bối cảnh thị trường chung còn nhiều biến động, tâm lý nhà đầu tư Việt chưa vừng vàng trước các thông tin tốt xấu đan xen, thì việc lướt cổ phiếu lúc này dễ khiến nhà đầu tư “say sóng” và bị động do yêu cầu T+3 của thị trường cơ sở. Hình thức T0 - mua và đóng hợp đồng trong ngày của hợp đồng tương lai giúp nhà đầu tư Việt dễ xoay sở khi thị trường có những diễn biến bất ngờ và chủ động hơn trong giao dịch.

Chị Linh Chi - kinh doanh tự do tại Hà Nội, nhà đầu tư chứng khoán lâu năm - cho biết: “Khi mới tham gia thị trường chứng khoán, tôi đã thiệt hại nặng vào năm 2018 và nhất là 2020. Rút kinh nghiệm, tôi được môi giới tư vấn về công cụ phái sinh để giảm rủi ro mà vẫn có thể tạo ra lợi nhuận 2 chiều. Tâm lý đầu tư của tôi đỡ căng thẳng và tự tin hơn khi nắm giữ cổ phiếu”.

Chứng khoán phái sinh áp dụng hình thức T0 - mua và đóng hợp đồng trong ngày. Ảnh: Unsplash.

Cuộc chơi không dành cho "tay mơ"

Nhiều ý kiến cho rằng thị trường phái sinh phát triển thiếu bền vững, có chiều hướng đầu cơ và rủi ro cao bởi các động thái làm giá và tác động lên thị trường cơ sở.

Nhận định về điều nay, TS Bùi Lê Minh - giảng viên ĐH FPT, bộ môn công cụ phái sinh - cho biết: ”Về lý thuyết, có sự thao túng giá trên thị trường cơ sở để tác động đến điểm số, nhằm trục lợi từ chênh lệch trên thị trường phái sinh. Tuy nhiên, hiện thanh khoản trung bình giao dịch 10 phiên đến 20.000 tỷ đồng, quy mô thị trường và vốn hóa doanh nghiệp lớn khiến chi phí thao túng so với lợi nhuận thu được từ phái sinh không thực sự hấp dẫn. Việc giao dịch hoặc bất kỳ hành động thao túng nào cũng đều chịu sự giám sát và xử phạt của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Tuy nhiên, kể cả có hành động thao túng thì đó cũng có thể xem là động thái tích cực để kìm hãm tâm lý trên thị trường, tránh trường hợp thị trường tăng quá nóng hoặc giảm quá sốc”.

TS Bùi Lê Minh - giảng viên đại học FPT.

Ngoài ra, tính đòn bẩy cao và linh hoạt khiến nhà đầu tư dễ bị cuốn theo xu hướng đầu cơ thay vì xem đây là kênh phòng ngừa rủi ro, từ đó có thể gặp tình trạng thua lỗ. Theo TS Bùi Lê Minh, việc xác định xu hướng cũng như dự đoán các tác động lên thị trường chứng khoán nói chung rất quan trọng trong đầu tư phái sinh. Việc này đòi hỏi nhà đầu tư phải có kiến thức, kinh nghiệm, dữ liệu phân tích đa dạng và theo dõi sát thông tin từ doanh nghiệp lớn trên sàn - những thứ mà các nhà đầu tư nhỏ lẻ thường khó tiếp cận và không đủ thời gian nghiên cứu.

Anh Trần Anh Dũng - chuyên gia VNDIRECT chia sẻ, nhà đầu tư nên chọn cho mình môi giới và công ty chứng khoán uy tín, có đội ngũ phân tích trình độ cao để tiết kiệm thời gian và ra các quyết định chính xác. Theo báo cáo tài chính nửa đầu năm, ngoài việc tăng vốn điều lệ lên gần 4.349 tỷ đồng, VNDIRECT đầu tư liên tục cho bộ phận phân tích và tư vấn đầu tư để chủ động đánh giá các tác động lên thị trường chứng khoán, cập nhật, thị sát tình hình doanh nghiệp. Điều này thể hiện sự đầu tư chỉn chu trong công tác phân tích và nâng cao chất lượng dịch vụ tư vấn.

Nhà đầu tư nên chọn công ty chứng khoán uy tín khi muốn tiếp cận thị trường phái sinh.

Dù phía môi giới đưa ra các lời tư vấn dựa trên đánh giá của họ về thị trường, nhà đầu tư cũng cần tự nâng cao kiến thức và khả năng của bản thân để chủ động hơn trong việc phán đoán xu hướng. Cùng hỗ trợ của bộ phận tư vấn, việc phân bổ tỷ trọng cũng rất quan trọng, để tránh thua lỗ nặng trên thị trường phái sinh do sử dụng đòn bẩy chưa hợp lý.