Con người sinh ra từ hư vô và thác về với cát bụi. Trong hành trình đó, con người gom góp cho mình những trải nghiệm để thành vốn sống. Cả vũ trụ bao la được phản chiếu trong khối óc nhỏ bé. Căn phòng hộp sọ tối tăm nhưng không ngăn được con người vươn mình ra để khám phá và ghi dấu.
Tuổi trẻ yếm thế nhưng đầy khát khao khám phá
Trong thế giới tự nhiên, con người dường như là loài trưởng thành muộn màng nhất khi chúng ta phải cần đến hơn một năm để có thể tự di chuyển, ba năm để có thể tự chăm sóc bản thân một cách cơ bản và mãi đến gần hai mươi năm mới có cuộc sống độc lập. Hãy thử nhìn quanh ta xem, cá heo sinh ra đã có thể bơi lội; hươu cao cổ học cách đứng trong vòng vài giờ; một con ngựa vằn con có thể chạy trong vòng bốn mươi lăm phút sau sinh. Dẫu vậy, con người lại đang là những kẻ “thống soái” thế giới tự nhiên hiện tại. Điều gì tạo nên sức mạnh cho sinh vật nhỏ bé này? Câu trả lời được gói gọn trong khoảng 1,2 kg khối chất như gel được bảo vệ cẩn thận trong hộp sọ vững chắc.
 |
| Sách Não bộ kể gì về bạn? |
Nhưng bảy tỷ người trên thế giới này đều có khối óc gần như nhau và trên thực tế, số lượng tế bào não là không khác nhau nhiều ở trẻ em và người lớn, vậy điều gì tạo nên sự khác biệt giữa chúng ta? Bí mật nằm ở cách những tế bào này được kết nối. Khi sinh ra, nơ-ron của trẻ sơ sinh tách biệt và không kết nối, trong hai năm đầu tiên của cuộc đời, chúng bắt đầu kết nối cực nhanh khi chúng tiếp nhận thông tin giác quan. Có khoảng hai triệu kết nối mới, hay nói cách khác khớp thần kinh, được hình thành mỗi giây trong não của một đứa trẻ.
Khi lên hai, đứa trẻ có hơn một trăm nghìn tỷ kết nối thần kinh, gấp đôi số người trưởng thành có. Nhưng sau đó, các kết nối này được tinh giản, chỉ còn lại những kết nối bền vững, đó cũng là lí do vì sao chúng ta có rất ít kí ức về bản thân trong giai đoạn đầu đời.
Khám phá thế giới là một nhu cầu tự thân của mỗi cá thể. Mỗi bước chúng ta đi giúp định hình khả năng định hướng, mỗi màu sắc, hình ảnh chúng ta nhìn giúp chúng ta hình dung ra không gian và ngay cả cử chỉ ta tiếp nhận từ những người xung quanh cũng tạc dựng nên đời sống cá nhân và xã hội của chúng ta trong tương lai. Trải nghiệm là cách duy nhất để não bộ được “thành hình”, và tuổi trẻ dường như bất chấp tất cả để làm được bất cứ điều gì nó muốn.
Tuổi thanh niên mạnh mẽ nhưng đầy ảo giác
Khi lớn hơn, não bộ bắt đầu xử lý được những thông tin phức tạp hơn một cách dễ dàng. Bạn không thể hình dung được độ phức tạp của những việc mình làm hàng ngày như uống một cốc nước, đạp xe đạp. Những hoạt động này huy động sự vận hành nhịp nhàng của thị giác, khứu giác, thính giác, xúc giác.
Bất cứ đơn vị thông tin nào bị lỗi thì lập tức đẩy chúng ta vào huống cảnh khó khăn để xử lý vấn đề. Và điều thú vị khác ở đây nữa là mỗi bộ não luôn chọn cho mình một đối tượng, mục tiêu nhất định để tiếp nhận thông tin. Vì vậy, cùng là những người quan sát vụ án xảy ra nhưng lời khai của mỗi nhân chứng hoàn toàn có thể khác nhau về các tình tiết. Hay những người vừa trải qua vụ tai nạn ôtô sẽ thấy khoảng thời gian diễn ra sự việc rất dài, do não lúc đó đã làm việc hết công suất để phân tích tình hình và xử lý. Nhưng kì thực trong quan sát của người bình thường thì nó diễn ra rất nhanh.
 |
| Tác giả David Eagleman. |
Một trong những năng lực quan trọng hàng đầu và nguyên nhân tạo nên sự khác biệt giữa con người và các loài động vật khác là tư duy trừu tượng. Bằng những hình khối, con chữ, con người đã viết nên rất nhiều nền văn hoá, văn minh trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại. Những tư tưởng, học thuyết cũng từ đó hình thành và lan rộng khắp cộng đồng xã hội. Lượng kiến thức ngày một nhiều đòi hỏi con người không chỉ sống một cách tự nhiên như trước đây, xã hội đòi hỏi họ tham gia vào các chương trình giáo dục, học tập. Việc tham gia này một mặt đảm bảo hiểu biết cần thiết cho mỗi chúng ta trong cuộc sống hiện đại nhưng mặt khác lại có thể lấy đi tự do tâm trí cũng của chính chúng ta.
Thế giới quan được hình thành từ những gì bạn trải nghiệm và tiếp thu nên nếu ai đó nói với bạn rằng hãy lao động chăm chỉ để có thật nhiều của cải, sau đó bạn sẽ được sung sướng thì đó cũng là những điều bạn làm. Ở một nơi khác, những người ở đây lại được nói rằng hãy lao động trong sự tôn trọng tự nhiên, thế giới và bạn sẽ được hạnh phúc một cách bền vững thì đó cũng là việc họ chọn để làm. Tất cả chúng ta đang bị nhốt trong một chiếc hộp lớn với ảo vọng là chúng ta tự do.
Nhưng nếu đó thực sự là cách vận hành duy nhất của não bộ phản chiếu lên xã hội thì chẳng phải là lịch sử mấy nghìn năm nay chẳng thể thay đổi. Thực tế là não bộ hết sức linh hoạt trong những kết nối của mình, như trong một lớp cùng được tiếp thu bài giảng như nhau nhưng mỗi học sinh trưởng thành theo cách riêng của mình. Sự linh hoạt này mang lại sự đa dạng cho xã hội loài người.
Não bộ thậm chí còn đi xa hơn nữa trong việc giúp cho con người vươn ra khỏi “chiếc hộp” bằng cách tạo ra sự vượt trội khi một số kỹ năng, kiến thức được rèn luyện một cách thường xuyên, liên tục. Khi sự luyện tập được tích luỹ đủ nhiều sẽ tạo ra sự đột phá về sản phẩm làm ra, từ những vật dụng cụ thể đến những tư tưởng và những sản phẩm này phá vỡ cấu trúc cũ, thiết lập những hình thái và tiêu chuẩn mới cho một lĩnh vực hẹp hay cho toàn thể xã hội.
Tuổi già kinh nghiệm nhưng đầy hoang mang
Dù vật lộn nhưng nếu trưởng thành là con đường một chiều thì mỗi chúng ta hẳn nhiên sẽ ngày càng minh triết và đầy trải nghiệm. Tiếc thay, tạo hoá lại không ưu ái con người chúng ta nhiều đến vậy. Não bộ cũng lão hoá đi và mang theo những quãng ngắt của kết nối biểu hiện bằng sự sa sút trí tuệ.
 |
| Con người kết nối não bộ với máy tính với hy vọng níu giữ thông tin. |
Khoa học kĩ thuật hiện đại cố gắng níu kéo sự mai một này bằng nhiều cách khác nhau như thay máu người già bằng máu người trẻ, kết nối não bộ với máy tính để lưu trữ thông tin. Thậm chí có những dự án mạo hiểm còn làm đông toàn bộ cơ thể người với hi vọng rằng biết đâu khoa học tương lai có thể cứu vãn được thông tin trong bộ não như cách dữ liệu trong chiếc máy tính được cứu vãn. Đến nay, duy trì vận động và mức độ làm việc trí óc là cách duy nhất giúp não bộ kéo dài được tuổi thọ của mình.
Bộ óc của loài người vẫn ở đó, lặng im trong khoảng không tối đen. Nhưng như khởi nguồn của mọi điều kì diệu nhất của con người, não bộ cần là nơi bắt đầu cũng sẽ là nơi quan trọng nhất để con người tìm đến trả lời cho mình được chuỗi câu hỏi quan trọng: 1. Tôi là ai? 2. Thực tại là gì? 3. Ai đang điều khiển? 4. Chúng ta quyết định như thế nào? 5. Tôi có cần bạn không? 6. Chúng ta sẽ là ai?.
