Ta va’a ui.

Em sắp đi rồi đây.

Khi người em trai Juan García García nói lời từ biệt và trút hơi thở cuối cùng, giữa hồi chuông gióng lên ở ngôi làng nằm giữa rừng Amazon, Amadeo García García thấy ông là người cuối cùng trên đời này còn nói tiếng Taushiro. Giờ thì không còn ai chia sẻ thứ ngôn ngữ đó với ông, không còn ai trò chuyện với ông bằng tiếng Taushiro nữa.

"Mọi thứ đã hết với chúng tôi rồi", ông ngập ngừng nói bằng tiếng Tây Ban Nha, giờ đây đã trở thành phương tiện duy nhất còn lại để ông giao tiếp với thế giới ngoài kia.

Lịch sử của loài người có thể được truy vết bằng sự bành trướng của các ngôn ngữ. Những người xứ Phoenicia đã đi dọc những con đường giao thương ở Địa Trung Hải, mang bảng chữ cái Hy Lạp và chữ nghĩa đến với châu Âu. Tiếng Anh, một thời là thứ ngôn ngữ bé nhỏ được nói ở phía nam nước Anh, đã trở thành ngôn ngữ của hàng trăm triệu người trên toàn thế giới. Các phương ngữ của tiếng Hoa đang được hàng tỷ người chia sẻ.

Toàn bộ số phận của tiếng Taushiro giờ nằm hết ở người cuối cùng còn nói nó. Amadeo không bao giờ tưởng tượng được một gánh nặng thế này lại đè lên vai ông. 

"Amadeo ở đó: Hầu như không ai hiểu khi ông nói ngôn ngữ của ông ấy", New York Times dẫn lời William Manihuari, nhìn theo dáng Amadeo đang đánh cá một mình trên chiếc xuồng của ông.

"Rồi khi ông ấy mất đi, sẽ không còn ai nữa", cậu bé 12 tuổi José Sandi nói thêm vào.

Dọc theo sông Amazon, khu vực chảy qua Peru, là vùng đất trù phú về mặt ngôn ngữ học. Mỗi khúc cua của dòng sông có thể sản sinh ra một phương ngữ mới mà người sống cách đó chỉ vài dặm hoàn toàn có thể không hiểu gì. Thế nhưng trong thế kỷ 20, ít nhất 37 ngôn ngữ đã biến mất ở Peru, giữa những cơn bể dâu của các cuộc xung đột, sự mở rộng quốc gia, các làn sóng di cư, đô thị hóa và việc khai thác tài nguyên thiên nhiên. 47 ngôn ngữ khác vẫn tồn tại, nhưng gần một nửa trong số đó cũng đứng bên bờ vực biến mất mãi mãi.

Cuộc truy tầm để bắt lấy những âm thanh cuối cùng của một bộ tộc đã đưa phóng viên New York Times đến bờ sông đỏ bùn, nơi Amadeo đang sống và là nơi ký ức và tiếng nói đang từ từ rời bỏ ông. Đã lâu rồi không ai nói tiếng Taushiro với ông nữa.

"Tôi có thể biến mất bất cứ lúc nào. Cuộc đời tôi sẽ kết thúc. Chúng tôi không biết chừng nào", ông nói, trông vô cảm. "Người Taushiro không nghĩ về cái chết. Chúng tôi chỉ bước tới trước".

Ông biết điều không có thật. Không có phía trước nào cho người Taushiro cả.

"Đôi khi tôi cũng chẳng quan tâm nữa".

Nhiều thế hệ trước, bộ lạc của ông Amadeo đã chạy vào rừng già trong vùng lòng chảo Amazon để trốn khỏi những kẻ xâm lăng, những người mang theo vũ khí và các loại dịch bệnh, đe dọa làm tuyệt chủng bộ lạc này. Đến thời điểm Juan qua đời, tức năm 1999, không cần bất cứ loại súng đạn hay vũ lực nào nữa, những người nói tiếng Taushiro đã tự họ đi đến một kết thúc không thể tránh khỏi. Một nền văn hóa và một ngôn ngữ từng được hàng nghìn người sẻ chia giờ chỉ còn lại nơi Amadeo.

Từ thời xa xưa, người Taushiro và các bộ tộc bản địa ở vùng Amazon đã phát hiện ra công dụng của thứ nhựa màu trắng chảy ra từ cây cao su. Đến thế kỷ 19, khi những người châu Âu phát hiện ra bí mật này, các công ty của châu Âu và Mỹ đã đổ đến vùng rừng già, ép buộc những người bản địa trở thành nô lệ trong các đồn điền cao su. Kỷ nguyên Cao su bắt đầu ở Amazon.

Ở nhiều khu vực, các bộ tộc bản địa mất đến 90% dân số vì bệnh tật và những năm tháng lao động khổ sai. Hàng nghìn người sống sót chuyển đến các thành phố. Người Taushiro chọn cách biến mất.

Ở nơi Amadeo sinh ra không có chữ viết, không có gì được ghi lại bằng văn bản và ông chỉ có thể nhớ mang máng rằng mình sinh ra đâu đó trong thập niên 1940. Ký ức đầu tiên của Amadeo là ông đi trần truồng trong rừng giữa một cơn giông, mưa chảy dài trên thân thể ông.

Những ký ức về thế giới bên ngoài đối với ông ít ỏi và đầy bạo lực.

Những người trồng cao su vào sâu trong rừng để tìm bắt nô lệ, họ dùng súng để ép những người bản địa làm việc cho mình. Chị gái ông bị họ đánh chết. Một người trồng cao su khác, khôn ngoan hơn, đã đổi súng để lấy nhân công. Amadeo García García cũng là cái tên người chủ đồn điền đặt cho ông.

Khi cao su mất giá, những người ngoại quốc đến Amazon vì dầu. Một ngày, Amadeo thấy mặt đất bỗng nhiên rung chuyển dưới chân ông. Không phải động đất, đó là thiết bị thăm dò địa chất của Occidental Petroleum Corporation, một công ty Mỹ vừa đến Peru để tìm dầu. Những người ngoại quốc nghe về một bộ lạc đang ẩn nấp trong nhánh sông nào đó của dòng Tigre. Họ cử đi một chiếc máy bay và dùng ống nhòm để truy tìm bộ lạc kia.

Đó là năm 1971 và đó là lần đầu tiên Amadeo nhìn thấy ai đó bay trên bầu trời.

"Họ ở gần đến nỗi bạn có thể thấy khuôn mặt họ đang nhìn lại bạn", ông kể lại.

Những người khoan dầu đã đến cùng những người truyền giáo. Viện Ngôn ngữ Mùa hè, một tổ chức phi lợi nhuận của Cơ đốc giáo được thành lập 4 thập niên trước, đã nuôi tham vọng dịch Kinh thánh ra bất cứ ngôn ngữ nào còn được nói trên Trái Đất. 

Vào thập niên 1970, tổ chức này đã có mặt ở nhiều khu rừng tại Nam Mỹ, thường là bằng các chương trình phổ cập chữ viết do chính phủ trả tiền. Mục tiêu tối hậu của SIL là truyền giáo và giúp người dân bản địa cải đạo.

Vào năm 1971, người truyền giáo Daniel Valie tiếp cận vùng rìa của nơi bộ lạc Taushiro sinh sống. Ông vượt qua những cái bẫy bằng tre và tiếng chó sủa để tiến đến những người bản địa đang vật lộn với một căn bệnh lạ. Loại thuốc kháng sinh Valie mang đến đã cứu mạng dân làng và ông thu được 200 từ đầu tiên trong ngôn ngữ của người Taushiro.

Valie muốn được trả ơn. Ông đề nghị chàng trai Amadeo, năm đó đang ở độ tuổi 20, đi cùng ông và dạy thứ tiếng của người Taushiro cho mọi người.

"Họ nói được, Amadeo có thể đi. Họ rất biết ơn sau khi được cứu", New York Times dẫn lời Nectali Alicea, nhà ngôn ngữ học phụ trách dự án ngôn ngữ với người Taushiro sau đó. 

Alicea khi ấy là một cử nhân ngành khoa học xã hội trẻ người Puerto Rico. Đối với Alicea và nhiều nhà truyền giáo khác, ngôn ngữ chính là cầu nối.

"Anh không thể truyền đạo bằng tiếng Tây Ban Nha", bà nói.

Một bức ảnh cũ của Alicea chụp từ năm 1972 cho thấy cảnh Amadeo bước lên một chiếc máy bay để đến khu phức hợp của SIL nằm ở ngoại ô thành phố Pucallpa, Peru. Một thế giới mới mở ra trước mắt ông: Những con đường có vỉa hè, những con gà ông chưa từng ăn trước đó. Chàng trai trẻ ngủ trên sàn vì không quen với giường. Alicea học thứ ngôn ngữ của anh để chuẩn bị nói chuyện với những người Taushiro trong rừng.

Một ngày tháng 6, Alicea đến vùng rừng thẳm Amazon với một gia đình truyền giáo khác. Họ nói chuyện bằng vốn tiếng Taushiro mới học được, đủ để hỏi một người đàn ông trong bộ tộc vì sao ông ấy không bao giờ bơi. Dù sống cạnh sông, người Taushiro tránh việc chạm vào nước và thu mình lại trong sự an toàn của chiếc xuồng. Họ sợ những con trăn của dòng nước đang chầu chực ngày đêm để tấn công họ.

Alicea và những người truyền giáo cởi đồ rồi nhảy xuống dòng sông, họ cười vang rồi tóe nước vào nhau.

"Khi họ thấy chúng tôi ở dòng nước, điều gì đó đã thay đổi", Alicea nói. "Họ hỏi chúng tôi đã làm thế nào vậy. Chúng tôi trả lời: Vì chúng tôi có một Tinh thần mạnh mẽ hơn con trăn".

Alicea dẫn một câu trong Kinh thánh và những người Taushiro đã cải đạo.

Khi Amadeo trở về với một cô gái tên Margarita Machoa, những người Taushiro thở phào, rằng cuối cùng thì bộ lạc này và ngôn ngữ của họ cũng được tiếp tục. Nhưng mọi chuyện không phải vậy, đó cũng là lúc Amadeo phải bắt đầu cuộc sống của một người bản địa trưởng thành và rắc rối bắt đầu kéo đến.

Amadeo, một người đàn ông đã trưởng thành khi đó, phải vào tù vì kết hôn với một cô gái 12 tuổi. Ông bị bắt theo yêu cầu của cha cô gái. Alicea đã thương lượng để Amadeo được thả, viện dẫn một đạo luật của Peru cho phép những người bản địa được kết hôn theo tập quán của họ. Trong thời gian 5 đứa con của Amadeo lần lượt chào đời, người đàn ông Taushiro tiếp tục làm việc với Alicea để ghi chép lại ngôn ngữ của bộ tộc này, bất chấp những áp lực buộc Alicea chuyển sang làm việc với các bộ tộc khác. 

Những đứa con của Amadeo lớn dần và làm quen với cuộc sống trong rừng, nhưng mẹ của chúng thì không. Người vợ của Amadeo kết hôn quá sớm và tuổi 12 mãi mãi nằm lại trong cô. Cô không được phép liên lạc với các bộ tộc khác, cũng không thể giao tiếp bằng tiếng Taushiro. Khi Amadeo rời làng mạc để đến làm việc tại một công trường xây dựng trong vài tháng, hàng xóm thường xuyên nghe tiếng ông đánh vợ. Margarita có quan hệ với một người đàn ông trạc tuổi cô và nhận về những trận đòn khi Amadeo phát hiện. Một đêm cô bỏ đi mãi mãi.

Sự ra đi của người vợ đã hủy hoại Amadeo. Ông một lúc phải đảm đương cả việc kiếm sống lẫn chăm sóc lũ trẻ.

"Tôi không biết làm sao chăm sóc chúng", ông nói.

Ông chuyển nhà lên thị trấn và chìm vào bia rượu. Điều tốt duy nhất là công việc với Alicea vẫn tiếp tục, bất chấp tất cả. Một ngày khi cô con gái út suýt bị bắt cóc và bị bán đi, Amadeo nhận ra rằng ông không thể để các con sống tiếp cùng mình giữa mối nguy hiểm đến từ những băng đảng buôn người. Bọn trẻ được gửi vào cô nhi viện.

Đó là lúc mối liên kết giữa ông và Alicea bị phá vỡ.

Khi cô nhi viện gọi cho bà để nói rằng họ không thể chăm sóc lũ trẻ và liệu bà có nhận lấy phần việc đó không, Alicea đã đứng trước nỗi giằng co giữa một bên là sứ mệnh của một người Cơ đốc giáo, một bên là trách nhiệm của nhà ngôn ngữ học. Nếu dùng tình thương để chăm sóc lũ trẻ, bà có thể trở về Puerto Rico và sống một cuộc đời bình thường. Nhưng điều đó đồng nghĩa với việc công việc bà làm cùng Amadeo lâu nay sẽ bị bỏ dở và lũ trẻ sẽ không bao giờ nói được thứ tiếng của cha chúng.

Bất chấp nỗi phẫn nộ của các đồng nghiệp, Alicea quyết định rằng bà phải là một người Cơ đốc giáo trước tiên, và bà mang lũ trẻ đến Puerto Rico.

Trong buổi chạng vạng của cuộc đời Amadeo, hy vọng một lần nữa lóe lên rằng thứ tiếng của bộ tộc Taushiro có thể được lưu lại, dù chỉ một phần.

Năm 2017, Bộ Văn hóa Peru quyết định tiếp tục công việc mà bà Alicea đã bắt đầu nhiều thập niên. Các nhà ngôn ngữ học của chính phủ đã làm việc với Amadeo để tạo nên một hệ thống dữ liệu gồm 1.500 từ Taushiro, 27 câu chuyện và 3 bài hát. Họ dự định công bố những ghi chép này cho các học giả và những người quan tâm đến tiếng Taushiro.

Đó là một cuộc đua chống lại thời gian và chống lại cả trí nhớ đang phai đi của Amadeo. Các nhà ngôn ngữ mong rằng dẫu cho Amadeo có qua đời, một phần của ngôn ngữ này sẽ được giữ lại.

"Đó là lần đầu tiên Peru làm việc này", Panizo, nhà ngôn ngữ học đứng đầu dự án, cho biết.

Amadeo sống trong một căn nhà làm bằng ván. Mỗi buổi sáng, ông ngồi ở cửa và đọc lại những dòng ít ỏi từng được ghi chép lại của tiếng Taurisho. Đó là bản dịch của một vài câu trong Kinh thánh do những người truyền giáo ghi lại vào nhiều năm trước. 

"Ine aconahive ite chi yi tua tieya ana na’que I’yo lo", đó là một dòng trong Sách Sáng Thế.