Các quốc gia trên thế giới đang đổ hàng tỷ USD cho các công ty dược phẩm phát triển vaccine Covid-19, và thêm hàng tỷ USD khác để mua vaccine.
Tuy nhiên, theo New York Times, chi tiết của giao dịch đó phần lớn vẫn còn là bí mật, do các chính phủ và tổ chức y tế công cộng chấp thuận yêu cầu của công ty dược phẩm về việc giữ bí mật điều khoản giao dịch.
Cho đến nay, thỏa thuận giữ bí mật này lại đang gây khó khăn cho việc giải trình. Hai hãng dược phẩm Pfizer và AstraZeneca gần đây thông báo sẽ không thể giao hàng đúng với mục tiêu đặt ra trước đó, làm dấy lên lo ngại trong bối cảnh các biến thể của virus đang lây lan nhanh.
Do các điều khoản trong hợp đồng được giữ bí mật và bảo vệ nghiêm ngặt, nên rất khó để chất vấn hay quy trách nhiệm cho các bên tham gia thỏa thuận.
 |
| Nhân viên y tế lấy vaccine Covid-19 của Pfizer-BioNTech tại một viện dưỡng lão ở Reims, Pháp. Ảnh: New York Times. |
New York Times trích dẫn một số tài liệu hiện có hé lộ rằng trong thỏa thuận, công ty dược phẩm được quyền lên lịch trình giao hàng linh hoạt và miễn trừ trách nhiệm nếu có bất kỳ điều gì sai sót.
Trong một số trường hợp, các quốc gia bị cấm tặng hoặc bán lại vaccine. Điều này có nghĩa là nỗ lực tài trợ vaccine đến các nước nghèo có thể bị cản trở.
Dưới đây là một số chi tiết trong điều khoản hợp đồng về vaccine mà New York Times thu thập được.
Các chính phủ hỗ trợ phát triển vaccine Covid-19
Phát triển vaccine tiềm ẩn nhiều rủi ro. Các công ty hiếm khi đầu tư vào sản xuất, trừ khi họ chắc chắn vaccine của mình có hiệu quả và được chính phủ chấp thuận. Đây là một trong những lý do vaccine thường mất rất nhiều thời gian để phát triển và phân phối.
Nhằm đẩy nhanh quá trình đó, các chính phủ - chủ yếu là Mỹ và các quốc gia châu Âu, cùng với các nhóm phi lợi nhuận - chấp nhận rủi ro để đầu tư vào việc phát triển vaccine.
Ví dụ, Mỹ đổ 1,6 tỷ USD giúp công ty Novavax có trụ sở tại Maryland phát triển vaccine Covid-19 của hãng này. Khoảng 400 triệu USD cũng được một tổ chức phi lợi nhuận huy động và cho Novavax vay không lãi suất.
Các công ty dược phẩm khác cũng nhận được những khoản tài trợ lớn.
 |
| Người dân ngồi chờ được tiêm vaccine Covid-19 ở Berlin vào tháng 12/2020. Ảnh: New York Times. |
Ngoài việc sử dụng công nghệ do chính phủ phát triển làm nền tảng cho vaccine của hãng, công ty công nghệ sinh học Moderna ở Massachusetts còn nhận được khoảng 1 tỷ USD tiền chính phủ tài trợ để phát triển loại vaccine này.
Vào tháng 8/2020, chính phủ Mỹ đặt đơn hàng vaccine Moderna trị giá 1,5 tỷ USD.
Những hình thức hỗ trợ như vậy nhằm giúp các công ty dược phẩm bắt tay vào sản xuất và trang trải chi phí thử nghiệm lâm sàng vaccine Covid-19.
Các công ty là bên giữ bằng sáng chế
Dù nhận được khoản đầu tư lớn từ ngân sách nhà nước, bằng sáng chế lại thuộc về các công ty dược phẩm.
Điều đó có nghĩa là các công ty có thể quyết định cách thức sản xuất, nơi sản xuất vaccine cũng như giá thành của chúng. Như công ty CureVac của Đức giải thích trong hợp đồng, hãng này "sẽ được độc quyền khai thác bất kỳ quyền nào" đối với các sáng chế như vậy.
Đây là vấn đề gây tranh cãi trong thời gian dài. Ấn Độ và Nam Phi dẫn đầu liên minh một số quốc gia đã kiến nghị Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) từ bỏ quyền sở hữu trí tuệ này, để các công ty dược phẩm đại trà cũng có thể sản xuất vaccine.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tán thành ý tưởng này, nhưng tất cả nỗ lực nói trên đều thất bại do Mỹ và châu Âu phản đối.
Giá vaccine Covid-19 sẽ thay đổi
Một trong những điều khoản chính của hợp đồng vaccine là giá mỗi liều. Chi tiết này thường được biên soạn lại trong phiên bản công khai của hợp đồng.
Các công ty dược phẩm coi đây là bí mật thương mại. Một số công ty liệt kê trong hợp đồng điều khoản cho phép họ tạm ngừng giao hàng nếu các quốc gia tiết lộ giá vaccine.
 |
| Nhân công đóng gói vaccine Covid-19 Covishield do AstraZeneca-Oxford sản xuất tại một dây chuyền ở Pune, Ấn Độ. Ảnh: New York Times. |
Dù các chính phủ chấp nhận điều khoản này, một số thông tin rò rỉ cho thấy có sự khác biệt về giá mua vaccine của các quốc gia.
Ủy ban châu Âu trả 2,19 USD cho mỗi liều vaccine do Đại học Oxford và AstraZeneca phát triển, trong khi Nam Phi trả gấp đôi là 5,25 USD.
Tháng 12/2020, giá của vaccine Covid-19 cũng thu hút sự chú ý và bàn luận khi một quan chức Bỉ vô tình tiết lộ bảng giá. Theo đó, người Mỹ phải trả 19,5 USD cho mỗi liều vaccine Pfizer, trong khi người châu Âu chỉ phải trả 14,7 USD.
Cấm quyên góp và bán lại vaccine Covid-19
Các nhà hoạt động vì sức khỏe cộng đồng đang kêu gọi các nước phát triển tài trợ hoặc bán lại vaccine cho các nước nghèo.
Tuy nhiên, điều khoản hợp đồng mua bán vaccine của các công ty dược phẩm hạn chế điều này vì nó có thể làm giảm doanh số bán hàng của họ.
Ví dụ, hợp đồng của CureVac cấm các quốc gia châu Âu bán lại, xuất khẩu hoặc tặng lại vaccine Covid-19 mà không được công ty này cho phép. Một số hợp đồng của các công ty ở Mỹ cũng có những điều khoản tương tự.
New York Times dẫn lời một phát ngôn viên của Ủy ban châu Âu cho biết điều khoản đó được liệt kê vào hợp đồng để đảm bảo rằng dù vaccine được sử dụng ở đâu, chúng đều được bảo vệ bởi các biện pháp pháp lý như nhau.
Trong khi đó, một số quốc gia cũng cố gắng tìm cách hạn chế xuất khẩu vaccine. Hôm 26/1, Đức vận động Ủy ban châu Âu cho phép các quốc gia thành viên ngăn chặn xuất khẩu vaccine Covid-19 sang các nước ngoài khối này.
Lịch trình phân phối có thể bị thay đổi
Thời gian giao hàng được coi là thông tin độc quyền, vì vậy không có tiêu chuẩn công khai để đánh giá một công ty dược phẩm trong việc phân phối vaccine Covid-19 của họ.
Ví dụ, AstraZeneca thông báo sẽ chưa thể cung cấp số liều vaccine dự kiến trong quý đầu tiên của năm nay, làm nổ ra tranh cãi với bên mua là Liên minh châu Âu.
 |
| Người dân được tiêm vaccine Covid-19 của Pfizer-BioNTech ở Pháp vào đầu tháng này. Ảnh: New York Times. |
Trong khi các quan chức châu Âu cho biết đã được bên bán đảm bảo về việc giao hàng trong hợp đồng, thì AstraZeneca cho rằng họ chỉ cam kết sẽ nỗ lực hết sức để đạt được những mục tiêu đó.
Dù trước đó đã đồng ý giữ bí mật hợp đồng, các quan chức châu Âu giờ đây lại yêu cầu AstraZeneca công khai nó, vì chỉ khi hợp đồng được công khai mới có thể quy trách nhiệm cho bên vi phạm.
Gần như mọi nhà sản xuất vaccine đều thông báo với đối tác trước rằng có thể họ sẽ không đạt được mục tiêu phân phối.
Trong tài liệu của Pfizer, hãng này từng cảnh báo vào tháng 8/2020: “Chúng tôi có thể sẽ không kịp thời xây dựng hoặc đẩy mạnh năng lực sản xuất vaccine".
Một số bên có thể hưởng lợi từ vaccine
Vào giai đoạn đầu của đại dịch, Ngân hàng Đầu tư châu Âu tung ra khoản vay 100 triệu USD cho công ty dược phẩm Đức BioNTech, bên hợp tác với Pfizer để phát triển vaccine Covid-19.
Ngoài tiền lãi từ khoản vay nói trên, ngân hàng này sẽ nhận được khoản lợi nhuận từ vaccine lên tới 25 triệu USD.
Ngân hàng Đầu tư châu Âu cho biết các thỏa thuận phân chia lợi nhuận là để bù đắp cho rủi ro liên quan đến việc cấp vốn sớm.
 |
| Người dân chờ được tiêm vaccine Covid-19 của Moderna ở San Diego, Mỹ. Ảnh: New York Times. |
Các công ty dược phẩm được bảo vệ về pháp lý
Tại Mỹ, các công ty dược phẩm được bảo vệ khỏi gần như mọi trách nhiệm pháp lý nếu vaccine của họ không hiệu quả, hoặc gây ra phản ứng phụ nghiêm trọng.
Chính phủ Mỹ bảo trợ cho các nhà sản xuất vaccine Covid-19 theo Đạo luật PREP. Luật này nhằm tăng tốc độ tiếp cận các loại dược phẩm trong trường hợp y tế khẩn cấp.
Điều đó có nghĩa là người dân không thể kiện các công ty này, ngay cả trong trường hợp bên sản xuất cẩu thả. Các trường hợp ngoại lệ duy nhất là “hành vi cố ý làm sai" trong quá trình sản xuất hay phân phối.
Trong quá trình đàm phán bán vaccine Covid-19 cho các quốc gia khác, một số công ty dược phẩm Mỹ cũng đang cố gắng để được miễn trừ trách nhiệm như vậy.
