Truyện cổ Grimm vẫn thường được xem là tuyển tập tác phẩm văn học dân gian dành cho thiếu nhi. Tuy nhiên, đích nhắm ban đầu của các tác phẩm này không phải như vậy. Số phận của bản thảo Truyện cổ Grimm đã trải qua nhiều bước ngoặt, và chỉ trở lại đúng với ý tưởng ban đầu ở lần in cuối cùng, năm 1857.
Các truyện kể dân gian dưới hình thức truyền miệng rất dễ có thể biến đổi hoặc mất đi theo thời gian. Sinh ra trong thời kỳ đầu của nền kỹ trị, anh em nhà Grimm - những học giả đích thực - nhận ra những nguy cơ ấy. Họ đã chọn cho mình một định mệnh: Đi sưu tầm và viết lại những câu chuyện truyền miệng, mà ngày nay độc giả biết đến với tên gọi giản dị là Truyện cổ Grimm.
Nhưng một vài biến cố đã biến Truyện cổ Grimm trở thành tập truyện dành cho trẻ em. Trong suốt phần cuối của sự nghiệp, anh em nhà Grimm đã cố gắng "cứu vãn tình hình" và đưa những câu chuyện trở về nguyên gốc.
Cuộc chơi để đời trong lịch sử
Jacob Grimm (1785-1863) và Wilhelm Grimm (1786-1859) là một trong chín anh em sinh ra trong gia đình trung lưu. Cha của họ, Philipp Grimm, là luật sư; còn mẹ, bà Dorothea, là con gái một viên chức thành phố Kassel.
 |
| Wilhelm Grimm và Jacob Grimm năm 1847. Ảnh: Stadt Kassel. |
Không chỉ đặc biệt thân thiết, họ còn có chung niềm đam mê với ngôn ngữ và văn hoá dân gian Đức. Sau này, anh em nhà Grimm đã trở thành những học giả về lĩnh vực này. Họ từng có công trình từ điển Đức ngữ đầu tiên. Tuy nhiên, dự án này chỉ dừng lại ở vần F.
Cơ duyên với truyện cổ dân gian của anh em Grimm đến từ rất sớm: Năm 1806 (khi Jacob mới 21 tuổi), Clemens Brentano, tác giả của một tuyển tập các bài hát dân gian, cùng nhà văn có tên Achim von Arnim, đã đến nhờ cậy hai anh em Grimm thu thập giúp một số truyện kể dân gian nhằm phục vụ cho kế hoạch xuất bản mới.
Sự hứng thú với lời đề nghị ấy đã dẫn anh em nhà Grimm vào một cuộc chơi để đời trong lịch sử, mà chính những chàng trai tuổi hai mươi ấy không bao giờ biết. Thế là suốt hơn sáu năm đến 1812, với mong muốn giản dị là giúp Bretano, Jacob và Wilhelm đã đi khắp nơi sưu tầm các mẩu truyện cổ.
Anh em nhà Grimm không đi khắp miền thôn dã như chúng ta vẫn tưởng. Ban đầu, họ thu thập truyện từ những người bằng hữu có kiến thức về văn hoá dân gian. Phần lớn nguồn tư liệu quý giá này đều đến từ các gia đình khá giả, thượng lưu.
Theo tư liệu các sử gia Đức, những người đầu tiên kể chuyện cho anh em Grimm gồm quý cô trẻ tới từ gia đình Wild ở Kassel (cô Dortchen, Gretchen, Lisette, Marie Elisabeth), mẹ của anh em Grimm - bà Dorothea, hay các quý cô nhà Hassenpflug (cô Amalie, Jeanette, Marie).
Bắt đầu từ năm 1808, Jacob và Wilhelm mở rộng phạm vi nghiên cứu của mình. Họ nhận được giúp đỡ từ những người đến từ đủ ngành nghề, xuất thân lẫn vùng miền.
Có thể kể đến Werner von Haxthausen đến từ vùng Westphalen; sau đó là nhóm bạn của Werner bao gồm các quý cô trẻ tuổi là Ludowine, Marianne, Jenny, Annette von Droste-Hulfshoff, từ đó ghi lại thêm các mẩu truyện mới.
Những người lao động như bà Dorothea Viehmann - vợ người thợ may - hay sĩ quan về hưu có tên Johann Krause cũng đóng vai trò như những chuyên gia về truyện kể truyền miệng, đã tham gia cùng anh em Grimm, để đổi lấy một chút thù lao giản dị. Từ nguồn tư liệu này, anh em nhà Grimm đã bắt đầu viết lên những câu chuyện cổ bằng văn phong của mình.
 |
| Bản in năm 1857 Truyện cổ tích của anh em Grimm. Ảnh: Nhật Vương. |
Số phận những truyện cổ
Tại sao tuyển tập văn học dân gian công phu ấy lại trở thành truyện thiếu nhi? Sự việc khởi đầu là dự án kết hợp với Clemens Brentano đã không thành công, khiến cho anh em nhà Grimm cảm thấy cần phải tự xuất bản tác phẩm.
Năm 1812, ấn bản đầu tiên của truyện cổ Grimm được mang tên Truyện cổ tích cho trẻ em và trong gia đình ra đời. Ba năm sau, phần hai được tiếp nối với tổng cộng 156 truyện cổ tích. Năm 1819, lần in thứ hai đã được gộp thành một tuyển tập với 170 truyện.
Điểm chung trong các lần in ấn ấy nằm ở nỗ lực cải biên các tư liệu thô để trở thành những câu chuyện với cấu trúc vững trắc, mô tip mạch lạc và văn phong uyển chuyển, giàu tính ngạn ngữ. Tất nhiên, công việc ấy đi kèm với một hệ quả không nhỏ là tính nguyên bản sẽ mất dần đi.
Đối tượng của các bản in này không hoàn toàn là trẻ em. Tuy nhiên, tên gọi của bản in năm 1812 đã khiến công chúng hiểu lầm rằng đây là truyện thiếu nhi. Nhiều chi tiết quá bạo lực trong truyện, chẳng hạn các cô chị của Lọ Lem gọt gót chân hay màn trả thù của Lọ Lem…, sau đó đã sớm bị phản đối.
Kể từ năm 1819, anh em nhà Grimm đã quyết định sửa đổi "xuôi" theo chiều dư luận để phù hợp độc giả nhỏ tuổi. Các tác phẩm dân gian bỗng nhiên trở thành những câu chuyện ly kỳ, thú vị mang theo nhiều bài học đạo đức và tính giáo dục rất cao.
Thế nhưng, song song bộ sách này, một phiên bản "người lớn" (anh em Grimm gọi là "phiên bản nhỏ") chọn lọc 50 câu chuyện cũng được xuất bản từ năm 1925 để thu hút đối tượng độc giả trung lưu, có học thức. Kể từ đó, bộ sách này đã gây tiếng vang lớn và được tái bản nhiều lần.
Quá trình thu thập truyện cổ vẫn được tiếp tục từ năm 1819. Anh em nhà Grimm đã trải qua nhiều thăng trầm, trong đó có việc bị thất nghiệp và phải vay tiền bạn bè để thực hiện dự án năm 1830. Nguyên nhân là Jacob và Wilhelm từ chối thề trung thành với vua Ernest Augustus, dẫn đến hệ quả họ bị cho ra rìa, trong khi xung quanh là những kẻ thù chính trị.
Bản in quan trọng nhất của "phiên bản nhỏ" là năm 1857 - cũng là bản in cuối cùng của Truyện cổ tích của anh em nhà Grimm. Bản in này có số lượng truyện lên đến 211, được thực hiện dưới sự giám sát chặt chẽ của Jacob và Wilhelm để sao cho nguyên bản nhất, giống nhất với ý tưởng và định hướng ban đầu.
Truyện cổ Grimm đến tay bạn đọc Việt Nam qua rất nhiều phiên bản chuyển ngữ lớn nhỏ, cải biên khác nhau, cả lược dịch cũng như đầy đủ. Một số câu chuyện cổ rất nổi tiếng với độc giả nhí như Lọ Lem, Ông lão đánh cá... đều có những chi tiết rất khác với "phiên bản nhỏ" 1857.
Ví dụ, những xiêm y của Lọ Lem đến từ cây dẻ bên cạnh mộ của mẹ nàng, thay vì từ những chú chuột hay quả bí ngô. Ông lão đánh cá cũng gặp một con cá đích xác là thờn bơn, chứ không phải cá vàng. Đến nay, độc giả Việt Nam cũng như khắp nơi trên thế giới, vẫn mong muốn đón nhận các bản dịch sát với nguyên tác 1857.
 |
| Bản sách tiếng Việt Truyện cổ tích của anh em Grimm. Ảnh: Đinh Tị Books. |
Có thể nói, hành trình của một kiệt tác cũng có thể ví như số phận của một kiếp người, từ nguyên bản trở về với bản nguyên.
Truyện cổ tích của anh em Grimm do dịch giả Nhật Vương được ra mắt mới đây là bản dịch sử dụng văn bản gốc trong bản in năm 1857, bản in cuối cùng khi anh em nhà Grimm còn sống. Sách có hơn 200 minh họa được sử dụng từ ấn bản năm 1894 của họa sĩ Hermann Vogel cũng như phụ bản hình ảnh tư liệu về Grimm đương thời.
Với việc có thêm một bản dịch từ ngôn ngữ gốc, giữ được các mã văn hoá và tôn giáo mà anh em Grimm sử dụng, tác phẩm không chỉ có ý nghĩa về thưởng thức mà còn là một tư liệu văn hoá cần thiết cho những người yêu sách.
* Bài viết nhận được sự trợ giúp về mặt tư liệu từ dịch giả Nhật Vương đang sinh sống tại CHLB Đức.
