Sách bản đặc biệt, một thú chơi sang

Sách vốn dĩ là ấn phẩm văn hóa truyền tải tri thức. Thế nên các tác phẩm được đưa đến bạn đọc, chăm chút không chỉ nội dung, mà cả về hình thức. Không rõ từ bao giờ ở Việt Nam, ngoài những bản in thường (bản phổ thông) phục vụ đông đảo độc giả, các đơn vị làm sách còn làm thêm một số bản sách đặc biệt (hoặc bản hạn chế) để đáp ứng nhu cầu một bộ phận những người yêu thích sách, sưu tầm sách.

Lược về sách bản đặc biệt

Để nói sách bản đặc biệt ở Việt Nam có từ bao giờ, thật khó định lượng thời gian. Một số tác phẩm đề cập đến vấn đề này như Thú chơi sách, Về chốn thư hiên cũng không cho ta thêm được thông tin về dấu mốc. Nhưng nếu chú ý ta thấy thời xưa, ngọc phả dòng vua thường được in trên lụa, giấy tốt so với thông thường. Hay ở các triều đại, nhất là thời Nguyễn có kim sách (sách vàng), ngân sách (sách bạc) để phong chức tước, truy tặng cho hoàng hậu, cha mẹ vua… nay bảo tàng còn lưu giữ (Trung Hoa thời Minh kim sách phổ biến).

Khi người Pháp sang nước ta nửa cuối thế kỷ 19, nhiều sự ảnh hưởng đã chạm đến văn hóa Việt, trong đó có sách. Kỹ thuật in ấn, đóng sách, làm bìa công phu từ Pháp tác động đến sách Việt. Còn tác giả Về chốn thư hiên cho rằng, thú chơi sách bản đặc biệt ở ta chính là từ Pháp, nơi là “cái nôi khai sinh bản đặc biệt”. Trước 1945 ở Việt Nam đã có những bản in đặc biệt, như Vang bóng một thời (Nguyễn Tuân), do Thời đại xuất bản năm 1943 in giấy dó, kèm phụ bản, tranh minh họa của Nguyễn Đỗ Cung, bổ sung nhiều đoạn bị kiểm duyệt bỏ của bản in 1940; hay Lều chõng (Ngô Tất Tố) bản đặc biệt in giấy dó năm 1941, có chữ ký tác giả…

Khoảng 1945-1954, việc làm bản đặc biệt đã trở nên thịnh, có thể bắt gặp ở nhiều tác phẩm, tác giả có tiếng (Đào Duy Anh, Hoàng Xuân Hãn,…). Chẳng hạn Việt Nam văn hóa sử cương (Đào Duy Anh) do Bốn Phương in năm 1951 “ngoài những bản phát hành, có in thêm hai mươi bản đặc biệt, bìa giấy lụa ngà, mười quyển đánh số từ V.T.I. đến V.T.X mười quyển đánh số từ B.P.XI đến B.P.XX có ấn son của Xuất bản Bốn Phương, không bán”.

Thời gian 1954-1975, miền Bắc việc làm bản đặc biệt cho sách hạn hữu bởi việc bao cấp sách vở, giấy in khan hiếm, hoàn cảnh chiến tranh… Trong khi đó miền Nam rất phổ biến với những tác phẩm hay, tác giả tên tuổi như Đông Hồ, Lãng Nhân, Lê Ngọc Trụ… Có thể dẫn ra vài cuốn: Mười khuôn mặt văn nghệ (Tạ Tỵ) in 1970 có 5 bản đặc biệt trên giấy ngân nhũ mang chữ T.T., L.N., P.T.Đ, C.T., N.D.V và V.T.H, 100 bản trên giấy bạch ngọc. Đốt lò hương cũ (Đinh Hùng) Lửa Thiêng in 1971 có 40 bản đặc biệt in trên giấy trắng mịn…

Sau năm 1975 việc làm bản đặc biệt gần như đứt quãng và chỉ được khôi phục từ những năm 2000 trở lại đây. Thông thường các đơn vị làm sách ngoài số lượng bản in phục vụ bạn đọc phổ thông có làm thêm 100 bản đặc biệt dành cho những bạn đọc yêu thích sách hay, sách đẹp muốn lưu giữ lâu dài. Đó cũng là việc thể hiện sự quan tâm sát sao nhu cầu độc giả, mặt khác cũng là cách nâng tầm ấn phẩm, thương hiệu của đơn vị trong lòng bạn đọc.

Trăm hoa đua nở

Hiện tại nhiều đơn vị xuất bản để phục vụ phân khúc riêng dành cho những độc giả sưu tầm sách đẹp đã làm thêm bản đặc biệt như NXB Đại học sư phạm Hà Nội, NXB Trẻ... Nhưng năng động hơn cả vẫn là các đơn vị sách tư nhân như Nhã Nam, Đông A, Tao Đàn... Mảng sách được làm bản đặc biệt tập trung vào lĩnh vực văn học kinh điển, sử học, văn hóa với những tác phẩm hay, tác giả được biết đến nhiều.

Cùng một tác phẩm, bản đặc biệt và bản thường có gì khác? Thường thì nội dung in hệt. Có khác chăng, là ở y phục của sách. Để làm bản đặc biệt, đòi hỏi sự gia công về vật chất và thời gian của đơn vị làm sách. Giấy in chất lượng tốt hơn bản thường, thiết kế bìa mới, làm bìa cứng, in dập số thứ tự, thậm chí là in, hoặc trực tiếp viết tên người mua và tác giả, dịch giả trực tiếp ký tên, đóng dấu lên trang tên sách... Cũng có thể là thêm tranh minh họa, phụ bản… mà bản thường không có. Vì là bản đặc biệt với sự đầu tư về hình thức, mẫu mã, chất giấy... nên giá cao hơn bản thường.

Một số ấn bản đặc biệt trong năm 2019. Ảnh: Ngô Thanh Tuấn.

Lợi thế của bản đặc biệt là không cần quảng cáo rầm rộ, có thể thu hồi vốn ngay. Độc giả trung thành của bản đặc biệt sẽ đăng ký luôn một số nào đó (có ý nghĩa với họ về ngày sinh, năm sinh...) cho các phiên bản đặc biệt về sau của đơn vị xuất bản. Đa phần người mua bản đặc biệt là người yêu sách, đam mê sưu tầm sách và có điều kiện về kinh tế.

Tuy nhiên cũng phải nhìn nhận một thực tế là hiện có nhiều đơn vị làm sách bản đặc biệt, nhưng có vẻ thiếu sự đột phá. Nhiều khi bản đặc biệt đơn thuần khác bản thường chỉ ở bìa cứng có áo khoác, đánh số, chữ ký, dấu triện tác giả hoặc dấu đơn vị làm sách. Bản phổ thông thường in 1.000 cuốn, nhưng có đơn vị làm bản đặc biệt tới 200, thậm chí 500 cuốn làm cho bản đặc biệt trở nên bớt đặc biệt, giảm giá trị sang, quý. Lại có đơn vị in trên giấy xốp Phần Lan không phù hợp khí hậu Việt nên chỉ sau một năm là bị ố vàng.

Những lối đi riêng ấn tượng

Giữa trào lưu làm sách bản đặc biệt na ná giống nhau, làng sách thời gian gần đây cũng có một số đơn vị làm sách bản đặc biệt tạo ra được dấu ấn riêng với sự chăm chút, đầu tư kỹ lưỡng và được độc giả nhiệt thành đón nhận. Có thể dẫn ra vài trường hợp.

Sách Dòng tranh dân gian Đông Hồ ngoài những bản in phổ thông, có thêm 50 bản đặc biệt và 5 bản đặc biệt nâng cấp. Điểm nổi bật của 5 bản này theo tác giả Nguyễn Thị Thu Hòa cho hay ở chỗ ruột và bìa cứng khâu tay đảm bảo sự liên kết, bìa da thuộc nhuộm màu, gáy sách bo tạo gân nổi, hoa văn dùng phôi đồng nung nóng in hằn lên bìa sách, bụng sách thếp vàng, in thêm 5 tranh màu… Mới đây, sách Nghệ thuật và nghệ nhân vùng kinh thành Huế được bán đấu giá với 4 bản “siêu đặc biệt” gồm “long, quy, phượng, phúc lành và trường thọ” in giấy Trúc Chỉ, đóng hộp tinh xảo… thu về 72 triệu đồng.

Bản đặc biệt Những ngôi sao Eger. Ảnh: Fanpage Đông A.

Chọn một hướng đi dài hơi, kỹ lưỡng, đầu tư công phu là trường hợp của sách Đông A. Các bản đặc biệt Sách Tết 2019, Anh em nhà Karamazov, Những ngôi sao Eger… có chất riêng. Đơn cử như bản đặc biệt Hán Sở diễn nghĩa làm bìa cứng thủ công, in giấy Ford kem Nhật, đánh số, kèm bản đồ Hán Sở phân tranh, có dấu đỏ Đông A, chữ ký và triện son dịch giả. Đăng bán trên facebook, Những ngôi sao Eger được đặt hết veo chỉ trong 90 giây dù giá một cuốn là 1 triệu đồng. Với dân sưu tầm bản đặc biệt, phần đa vấn đề không hoàn toàn ở giá tiền, mà là bản đặc biệt có thỏa mãn nhu cầu sưu tầm, tính độc lạ, quý hiếm? Làm tốt là thế, nhưng theo lãnh đạo của Đông A, đơn vị vẫn đang tìm tòi, cải tiến bản đặc biệt hấp dẫn hơn nữa để đáp ứng thị hiếu của độc giả.

Mong rằng thời gian tới, độc giả yêu sách được đón nhận nhiều bản đặc biệt thật… đặc biệt hơn nữa.