Nơi đàn bà làm việc 'âm phủ'

Chết già và chết xanh

Đêm đen bóng như sừng trâu, bàn tay giơ ra còn không nhìn rõ ngón. Người cạo sơn đã quá quen đến giấc này là tỉnh dù không phải buổi cạo, mắt vẫn mở chong chong nhìn trần nhà. Bà Hán Thị Tuyên cũng vậy. Ngồi trong nhà mà bước chân, tiếng nói của ai ngoài đường bà đều biết. Đợi mắt tôi quen dần với bóng tối, chúng tôi lên đồi. Dế rả rích. Sương mù dày đặc, dấp dính như khói trong nồi nấu bánh. Những sáng có sương mù thường là lúc cây sơn được nhựa.

Bóng những người phụ nữ đen thẫm chờn vờn ngay trước mặt. Vạt đồi đêm nay ở Văn Lương (Phù Ninh, Phú Thọ) có ba người đàn bà là bà Tuyên, đứa cháu và người hàng xóm Hán Thị Quai.

Phải cắt sơn từ 1-2 giờ sáng, lúc thân cây nhiều nhựa nhất. Thợ cạo dùng lực toàn thân ấn lưỡi dao ngập vào lớp vỏ xù xì. Cứ ba bốn vết cắt ở mặt trước thì quay lại mở một mặt sau thân, thuật ngữ gọi là mặt cội. Người cắt khéo nhựa chảy thành dòng thẳng như kẻ chỉ, không hề bị lem ra mép.
Ngồi xuống, ấn lưỡi dao cắt mặt trước, dịch thân sang cắt mặt sau rồi lại đứng lên, di chuyển sang cây khác.

Toàn bộ khối công việc nặng nhọc ấy của người thợ sơn lặp đi lặp lại 700-800 lần một buổi, tương đương với cắt 300-400 cây.

Khi nhựa sơn có váng vàng ở mặt cạo phải trút ngay vào lào (một dạng giỏ tre được trát sơn kín mít có nắp đậy lên chốc mặt sơn chống đóng váng). Đổ muộn, nắng gắt chiếu vào sơn tự keo cháy xung quanh vừa giảm chất lượng lại khó thu. Buổi nắng thu sơn đã khổ nhưng chưa cực bằng mưa. Cắt xong mấy trăm cây sơn mà một trận mưa rào trút xuống là không mím chặt môi nhưng nước mắt vẫn cứ ứa ra. Mưa rửa trôi sơn đã đành còn làm choe choét cả những cái tróc hứng, cọ mãi mới sạch được.

Sơn hai năm tuổi đã bắt đầu cho nhựa đến khoảng sáu bảy tuổi là cỗi, gọi là chết già. Lại có loại cây thân to, lá dầy nhưng cạo vào mặt cứ trơ ra, xám ngoét gọi là sơn chết xanh. Sơn chết xanh theo từng vận của gia chủ. Nhà chẳng chết cây nào. Nhà chỉ cạo một thời gian là xám mặt hàng loạt. Đến giờ giới khoa học vẫn chưa thể lý giải nổi điều này.

Sơn ăn tùy mặt, ma bắt tùy người

Thợ cắt sơn chủ yếu là nữ. Họ làm quen với việc này từ năm 13-14 tuổi đến khi bệnh tật đầy người. Phụ nữ ở làng buổi sáng cặm cụi ở vườn sơn 7-8 tiếng, chiều về làm ruộng hay ủ sơn 3-4 tiếng nữa. Lao động 12 tiếng một ngày nên mỗi tối họ chỉ ngủ được 3-4 tiếng.

Xưa thợ cạo phải đốt đuốc đi cạo sơn. Cứ một nắm tre chẻ nhỏ phơi khô rồi buộc lại là thành đuốc. Thời ấy, núi rừng hoang vắng, người ta vẫn thấy theo sau bó đuốc là đám rắn cạp nong, cạp nia trườn đến nuốt tàn. “Theo đóm, ăn tàn” là thế! Khi chẳng may dẫm phải một con rắn độc người cạo sơn phải nhá ngay nắm lá sòi tía, nuốt lấy nước còn bã đắp vào vết thương mới có hi vọng sống sót. Sau đuốc đến thời kỳ của đèn dầu, còn đèn pin chỉ xuất hiện chừng hai chục năm nay.

Những người cạo khéo, vía tốt như bà Bùi Thị Dòng ở khu 4 thường được dân làng nhờ mở miếng sơn đầu tiên trên nương. Mở miếng thường chọn vào những ngày rồng phun nước (ngày Thìn). Được người vía tốt mở miếng vườn sơn sẽ nhiều nhựa và trẻ lâu. Người ta còn kiêng đổ cả cái cặn sơn ở trong tróc xuống bếp lửa dù nó rất đượm, mà phải đổ xuống suối để mong sao nhựa cạo sẽ chảy nhiều như nước.

Bà Tuyên bị bệnh khớp đã mười năm nay, căn bệnh thường gặp của những người hay đi sương về gió. Những hôm mù trời bệnh trở phát nặng người bà không thể đứng thẳng được mà phải cúi lom khom.

Đêm nay sương nhiều, tôi thấy bà lệt sệt lê người từ gốc cây này sang gốc khác. Cái nghề khắc nghiệt khiến nhan sắc bà tàn phai nhanh chóng. Đến như con dâu bà, tay, mặt cũng loang lổ đầy những vết sơn.

Làng nghề trồng sơn