Có lẽ câu nói gây hấn nhất về mối quan hệ giữa nhà văn và nhà phê bình là của Nguyễn Tuân: “Khi tôi chết hãy chôn theo tôi một nhà phê bình để còn tiếp tục cãi nhau”.
Mối quan hệ giữa nhà văn và nhà phê bình thường là “cơm chẳng lành, canh chẳng ngọt”. Và dường như sự phàn nàn thường đến từ phía các nhà văn. Tại sao lại có sự mâu thuẫn này? Vì chẳng phải tác phẩm và cuộc đời của các nhà văn là đối tượng của các nhà phê bình đó sao. Những người chuyên nghiên cứu về tác phẩm của mình, cuộc đời mình lại dễ bị ghen ghét bởi chính những người được nghiên cứu! Câu trả lời nằm ở việc đánh giá của nhà phê bình đối với tác phẩm của nhà văn - đối tượng lao động của họ.
Nhà phê bình không nhất thiết phải hiểu đúng ý nhà văn
Tôi thường nghe một số nhà văn phàn nàn rằng các nhà phê bình không hiểu tác phẩm của họ. Họ viết về vấn đề A thì nhà phê bình lại bàn về vấn đề B. Ý tưởng của họ là xuôi chiều thì nhà phê bình lại đánh giá ngược chiều. Nhà văn dụng công ở những vấn đề lớn thì nhà phê bình lại chú trọng ở những điểm tiểu tiết...
 |
| Mỗi tác phẩm có nhiều cách đọc, cách hiểu khác nhau. |
Nhưng có đúng là các nhà phê bình không hiểu các nhà văn? Tôi cho rằng điều này cơ bản là sai lầm. Một tác phẩm được viết ra, người đọc (bao gồm cả nhà phê bình) có vô vàn cách hiểu khác nhau. Nhà văn viết theo chủ ý của anh ta nhưng người đọc có thể không nhận thấy hoặc không đánh giá cao điều ấy. Hoặc nhà văn có ý tưởng nhưng ý tưởng của anh ta không thành công và nhà phê bình cũng như bạn đọc không quan tâm hoặc họ có cách hiểu khác và cho rằng nó thú vị hơn. Câu hỏi mấu chốt đặt ra là người đọc (vẫn bao gồm cả nhà phê bình) có nhất thiết phải hiểu đúng ý tưởng của nhà văn không? Câu trả lời là “không".
Tôi là nhà văn và cũng là một người đọc. Tôi khẳng định rằng, người đọc không nhất thiết phải hiểu chính xác suy nghĩ, ý đồ của nhà văn. Vì như thế sẽ rất khô cứng và ép buộc. Một văn bản văn học là một tác phẩm nghệ thuật, nó không phải là khoa học chính xác nên không thể áp đặt một cách hiểu duy nhất. Ví dụ đơn giản thế này, khi thấy một đám mây trắng bay trên trời, người đầu tiên thì bảo nó giống con chim đại bàng, người thứ hai lại bảo giống ngọn núi, người nữa cho rằng đó là chiếc máy bay, người thứ tư quả quyết đó là con rùa… Có bao nhiêu người đọc thì có bấy nhiêu cách hiểu về một tác phẩm văn học. Có thể những cách hiểu này có sự đồng nhất hoặc hoàn toàn khác thì cũng không có gì nghiêm trọng. Điều ấy tạo nên sự hấp dẫn, đa nghĩa của văn chương cộng hưởng với trí tưởng tượng, kinh nghiệm, cảm xúc, tầm đón đợi của độc giả.
Nhưng nhà văn sẽ tiếp tục phản bác rằng nhà phê bình là nhà khoa học, đã là khoa học thì anh phải chính xác và chuẩn mực. Đúng thế, nhưng thưa rằng đây là khoa học về văn học, về sự cảm thụ cái đẹp, nghệ thuật. Nhà phê bình cũng chỉ là một độc giả mà thôi, anh ta hoàn toàn có thể diễn giải tác phẩm theo cách hiểu của mình mà người viết không thể phật lòng.
Nhà văn Nguyễn Khải từng kể một câu chuyện mà tôi cho rằng nó không mang chút tiếu lâm nào. Con trai nhà văn đi học và cô giáo giao cho cậu bé phân tích đúng tác phẩm Mùa lạc của cha mình trong sách giáo khoa. Cậu bé mang bài về hỏi cha. Nguyễn Khải đã dành cả một buổi tối để phân tích tác phẩm của mình giúp con trai. Khi cậu bé mang bài đến lớp, cô giáo đọc bài và phê rằng: “Dùng từ sai, không phân tích đúng ý tác giả".
Tôi nhắc lại rằng, câu chuyện này không có gì đáng cười. Cô giáo kia, ở một thời điểm nào đó cũng giống vị thế của một độc giả, một nhà phê bình, cô giáo đã không sai. Nguyễn Khải là tác giả và ông hiểu tác phẩm theo ý của mình và cô giáo đã hiểu tác phẩm theo ý khác và cô có cái lí của mình. Nhà văn sau khi đã hoàn thành tác phẩm của mình anh ta cũng chỉ còn là một độc giả mà thôi và anh ta sở hữu cách hiểu riêng của mình.
Tôi từng rơi vào trường hợp này. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình đã phát hiện ra những ý hàm ẩn trong tác phẩm của tôi mà trong quá trình viết tôi không hề nghĩ đến nó. Không phải anh ta bịa đặt ra điều đó mà trong quá trình sáng tác, có sự điều khiển của vô thức hoặc chính sự hữu hạn của mình, chính tôi đã không nhận ra. Nhà phê bình phát hiện ra hay không phát hiện ra ý đồ của tác giả cũng không sao và anh ta hoàn toàn có quyền hiểu theo ý riêng của mình. Tác phẩm Sương mù tháng Giêng của tôi đã từng được một nhà phê bình gọi là “ thuyết ngôn tình” nhưng tôi chẳng sững sờ về điều ấy, đó là một cách hiểu và tôi chấp nhận điều ấy.
 |
| Một tác phẩm văn học nhận về ý kiến trái chiều như khen - chê, thích - không thích là chuyện bình thường. |
Vậy những nhà phê bình (có thể không hiểu nhà văn) thì anh ta giúp ích gì cho nhà văn? Bất chấp sự không hài lòng của đối tượng bị phê bình, không thể phủ nhận rằng các nhà phê bình đã giúp cho tác phẩm văn học có nhiều người đọc hơn, mở rộng các chiều kích và chiều sâu của tác phẩm, giúp cho nhà văn và tác phẩm của anh ta trở thành bất tử nếu nó thật sự xứng đáng như thế.
Tôi cho rằng nếu không có những cuốn sách nghiên cứu phê bình công phu và giá trị của M. Bakhtin Sáng tác của François Rabelais và nền văn hóa dân gian thời Trung cổ - Phục hưng và Thi pháp tiểu thuyết Dostoevski thì Dostoivsky và Rabelais đã không sớm bước lên đài bất tử cao vợi như thế. Tất nhiên nếu không có Bakhtin thì hai nhân vật trên vẫn vĩ đại nhưng chính Bakhtin đã làm cho họ rực rỡ, tỏa nhiều hào quang hơn. Và cũng chính vì vậy mà nhà nhân học, nhà phê bình văn học người Nga có sức ảnh hưởng rộng lớn.
Còn ở Việt Nam, giờ đã có người lên tiếng đánh giá lại cuốn phê bình lừng danh Thi nhân Việt Nam của anh em Hoài Thanh - Hoài Chân. Nhưng có một sự thật rõ ràng không thể phủ nhận những tác phẩm, tác giả được Hoài Thanh chọn đưa vào cuốn sách phê bình đã khiến nó sống lâu hơn. Rất nhiều tác giả được trích dẫn trong đó, nếu không có Thi nhân Việt Nam thì người ta đã lãng quên từ lâu hoặc thậm chí không biết những người ấy là ai. Rõ ràng các nhà phê bình đã có công rất lớn trong việc chọn lựa, định hướng, tôn vinh tác phẩm ở một khía cạnh nào đấy.
Nhà phê bình xu nịnh, ác ý và nhà phê bình trung thực
Tất nhiên ta phải công nhận rằng vẫn có sự phê bình ác ý hoặc xu nịnh của một nhóm người nào đấy. Vì thù hằn cá nhân, nhất là sự khác biệt về quan điểm ý thức hệ, về tầm nhìn và những mục đích khác, có những nhà phê bình đã cố tình làm méo mó, hiểu sai về tác phẩm nhằm mục đích hạ bệ, chối bỏ và phủ nhận. Chính điều này đã góp phần dẫn đến mâu thuẫn, hiềm khích giữa nhà văn và nhà phê bình.
 |
| Có những nhà phê bình làm cho nhà văn và tác phẩm trở nên bất tử. |
Và thêm một sự thực là, bất cứ ai cũng thích được khen ngợi, kể cả các nhà văn. Nên khi thấy đứa con tinh thần của mình được tụng ca (vài trường hợp là giả dối) thì họ vẫn thấy hài lòng, còn khi bị chỉ trích, phê phán (vì nó xứng phải như vậy) thì buồn bực, tức giận. Nhiều người viết cũng ảo tưởng về tác phẩm của mình mặc dù giá trị của chúng ở mức rất thấp.
Thực tế, rất nhiều nhà văn tuyên bố rằng họ không quan tâm nhà phê bình viết gì, nghĩa là nhà phê bình khen chê thế nào cũng mặc kệ. Tôi cho rằng đây là một thái độ rất tiêu cực vì bất cứ tác phẩm nào cũng cần những người đọc, nhất là những “siêu độc giả”, tức là các nhà phê bình trung thực.
Nhà văn có thể không quan tâm đến đánh giá của nhà phê bình, chủ yếu là do anh ta cho rằng nhà phê bình hiểu sai và không tôn vinh tác phẩm của anh ta nhưng bất cứ sự phê bình nào, dù có khó nghe đến đâu hay chứa đựng những ý nghĩ tiêu cực, nó cũng có cái lý nhất định. Những đánh giá của nhà phê bình có thể không tác động đến nhà văn, anh ta tiếp tục viết theo ý thích của mình nhưng người sáng tác cũng nên biết rằng, có một bộ phận, hoặc số đông độc giả đã đánh giá tác phẩm của anh ta theo hướng ấy.
 |
| Tác phẩm văn học thà được nhà phê bình soi xét kĩ càng, cẩn trọng còn hơn là bị xem qua loa rồi nhận về những lời tung hê. |
Tác phẩm văn học là một sản phẩm tinh thần, và đã là sản phẩm dành cho công chúng thì anh ta phải chấp nhận những đánh giá khác nhau của thị trường. Ở mặt nào đó, các nhà phê bình cũng là những người tiêu dùng, họ có quyền và có năng lực đánh giá chất lượng tác phẩm để thậm chí khuyên nhủ, tác động đến người khác liệu có nên mua và sử dụng nó hay không. Nếu nghĩ rộng được như vậy thì có lẽ, khi nhận được bất kì ý kiến đánh giá thế nào, người viết sẽ bình thản và thoải mái hơn.
Còn về phần tôi và thế hệ người viết trẻ cùng thời, chúng tôi có quan hệ khá hữu hảo với những nhà phê bình. Trong thời buổi văn học đang mất giá, ít người đọc, ít người quan tâm thì có những người bỏ công sức và thời gian ra đọc tác phẩm của mình (tất nhiên một phần chính là công việc của anh ta) thì đó chẳng phải là điều đáng quý hay sao. Tôi coi các nhà phê bình là các độc giả khó tính và có nghề, họ đọc kĩ, cẩn trọng. Như vậy chẳng thích thú khi có người không bỏ qua một thứ gì mình viết ra, từ ý tưởng, bút pháp, thậm chí cả đến từ ngữ, dấu chấm, dấu phẩy... Ở góc độ đó tôi thấy lao động của mình được tôn trọng và quan tâm.
Ở khía cạnh nghề nghiệp, tôi đôi khi nhờ nhà phê bình đọc trước tác phẩm của mình và cho nhận xét. Tất nhiên tôi không nhất thiết phải nghe theo anh ta, đúng thì tôi công nhận, chưa đúng thì tôi giữ lại tham khảo. Người ngoài thì tỉnh táo và có thể sáng suốt hơn, và những nhận xét ấy chỉ có lợi cho quá trình hoàn thiện tác phẩm hoặc ít nhất là một kênh để tham khảo từ bạn đọc.
Nói cho cùng, nhà văn và nhà phê bình nên là những người bạn thẳng thắn và trung thực của nhau hơn là trở thành kẻ thù. Vì điều ấy có lợi cho cả nhà văn và nhà phê bình, thậm chí cả nền văn học.
