Toàn bộ hệ sinh thái của dòng sông Đông Nam Á này đang bị đe dọa, tất cả là do nhu cầu vô cùng lớn của thế giới đối với cát.
Theo BBC, được vét từ lòng sông khổng lồ ở Campuchia và Việt Nam, cát là một trong những tài nguyên được tìm kiếm nhiều nhất trên Trái Đất. Lên đến 50 tỷ tấn cát được nạo vét trên toàn cầu mỗi năm trong ngành khai thác lớn nhất trên hành tinh.
"Khai thác đang diễn ra ở tốc độ cực lớn, chúng ta đang có sự biến đổi quy mô công nghiệp với hình dạng của hành tinh", nhà khoa học sông ngòi Stephen Darby tại Đại học Southampton nói.
Lòng sông sụp đổ vì khai thác
Các nghiên cứu của ông về hạ lưu sông Mekong cho thấy lòng sông đã bị hạ thấp vài mét chỉ trong vài năm, qua hàng trăm km, tất cả đều trong hành trình tìm kiếm cát.
Từ đường cao tốc đến bệnh viện, cát là thành phần thiết yếu cho các ngành công nghiệp đa dạng như mỹ phẩm, phân bón và sản xuất thép - và đặc biệt là xi măng.
 |
| Cát sa mạc quá mịn và nhỏ để làm bê tông, do đó, cát được khai thác từ lòng sông, như sông Mekong. Ảnh: Stephen Darby. |
Theo Liên Hợp Quốc, trong hai thập kỷ qua, nhu cầu đã tăng gấp ba lần, được thúc đẩy bởi cuộc đua xây dựng các thị trấn và thành phố mới.
Trung Quốc tiêu thụ nhiều cát từ năm 2011 đến 2013 hơn so với Mỹ trong toàn bộ thế kỷ 20, khi nước này đô thị hóa các khu vực nông thôn.
Cát cũng được sử dụng để lấn đất ra biển. Diện tích Singapore giờ lớn hơn 20% so với thời điểm độc lập vào năm 1965.
"Mỗi năm chúng ta khai thác đủ cát để xây dựng một bức tường cao 35 m và rộng 35 m trên khắp thế giới", Pascal Peduzzi thuộc Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc nói.
Không phải loại cát nào cũng được săn tìm. Cát sa mạc quá mịn và nhỏ để làm bê tông. Nó cũng không phải là loại cần thiết để làm kính hoặc sử dụng trong ngành công nghiệp điện tử.
Đó là lý do cát được tìm kiếm từ các mỏ cổ xưa trong hầm đá - khai thác tĩnh - hoặc thông qua cái gọi là khai thác động từ biển và sông như sông Mekong.
Ông Peduzzi nói rằng khai thác động có thể gây tổn hại đặc biệt: "Cát là một phần của hệ sinh thái và đóng vai trò quan trọng, nếu mất đi sẽ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học, xói mòn và tăng nhiễm mặn".
Theo tổ chức từ thiện bảo tồn WWF và Ủy ban sông Mekong, lòng sông của hai nhánh chính của đồng bằng sông Cửu Long đã mất 1,4 m độ cao trong 10 năm đến 2008, và từ hai đến ba mét độ cao bị mất từ năm 1990.
 |
| Sự bùng nổ xây dựng của Trung Quốc đã dẫn đến nhu cầu cát toàn cầu gia tăng. Ảnh: Getty. |
Nghiên cứu Tự nhiên được công bố vào tháng trước nói rằng việc khai thác cát trên đoạn sông dài 20 km là "không bền vững" vì nó không thể được thay thế đủ nhanh bằng trầm tích tự nhiên từ thượng nguồn sông.
Nó không chỉ là mối đe dọa cho con người. Sông Mekong hỗ trợ nghề cá nội địa lớn nhất thế giới, cung cấp nguồn thực phẩm cho 60 triệu người sống trong khu vực lưu vực. WWF ước tính 800 loài cá và một trong những quần thể lớn nhất còn lại của loài cá heo Irrawaddy có nguy cơ tuyệt chủng, sống ở đó.
Vấn đề toàn cầu, quy mô địa phương
Sông Mekong không phải là nơi duy nhất mà việc lấy cát đang tạo ra tranh cãi. Ví dụ, ở Kenya và Ấn Độ, đã có những cuộc đụng độ dữ dội về tài nguyên, được tiêu thụ ở mức 18 kg cho mỗi người trên hành tinh mỗi ngày.
Mark Russell, Giám đốc Hiệp hội Các sản phẩm Khoáng sản của Anh, nói rằng cát chưa đến mức cạn kiệt nhưng sẽ ngày càng khó tìm.
"Mặc dù đây là một vấn đề toàn cầu, nó đang diễn ra ở quy mô địa phương, nhưng đó là một nguồn tài nguyên không ai thực sự nghĩ đến", ông nói.
 |
Sông Mekong chảy qua 6 nước Trung Quốc, Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam. Đồ họa: BBC. |
Một cách để giải quyết vấn đề là tìm cách sử dụng cát sa mạc phong phú của thế giới. Các nhà khoa học từ Đại học Hoàng gia London đã lấy cát mịn từ sa mạc và phát triển vật liệu xây dựng mà họ gọi là "Hữu hạn". Nó có cường độ tương đương bê tông dân dụng, với một nửa lượng khí thải carbon, và không giống như bê tông, nó có khả năng phân hủy sinh học.
Đồng thời, giới hạn cung cấp cát sông đang được đưa ra. Việt Nam và Campuchia chính thức cấm xuất khẩu cát từ sông Mekong lần lượt vào năm 2009 và 2017.
Tuy nhiên, trên Internet, cát sông Mekong được quảng cáo theo đơn đặt hàng từ 20.000 đến 200.000 tấn. Rolf Aalto, giáo sư địa lý tại Đại học Exeter, phát hiện rằng trong khi Campuchia tuyên bố không xuất khẩu, Singapore vẫn tiếp tục ghi nhận nhập khẩu từ nước này.
Tình huống này minh họa những gì ông Russell mô tả là sự thiếu minh bạch toàn cầu. "Nếu bạn không thực sự biết những gì bạn đang tiêu thụ hoặc nơi nó đến hoặc đi thì việc đưa ra quyết định quản lý sáng suốt là vô cùng khó khăn", ông nói.
 |
Việc loại bỏ cát khỏi lòng sông Mekong sẽ gây ra xói mòn. Ảnh: Stephen Darby. |
Giáo sư Darby đồng ý rằng đang thiếu dữ liệu. "Khó khăn lớn với khai thác cát là việc thiếu quản trị thường có nghĩa là không có bất kỳ dữ liệu hệ thống nào về phạm vi và mức độ của thương mại trên toàn cầu", ông nói.
Ông Peduzzi nói đây là lý do cần có một trung tâm giám sát thế giới. "Hiện tại tất cả những gì chúng tôi có là ước tính chung và chúng tôi cần tập trung nỗ lực của mình", ông cho biết.
Đây là sự bổ sung với nghị quyết về quản trị tài nguyên khoáng sản do Liên Hợp Quốc vạch ra hồi tháng 3, quy định các quốc gia nên giảm tác động của việc khai thác cát như thế nào.
"Chúng ta chỉ cần khéo léo hơn nhiều trong cách chúng ta sử dụng nó. Cát phải được công nhận là vật liệu chiến lược, không chỉ là nguồn cung cấp vô tận", ông Peduzzi nói.
