Với quy định mỗi đại biểu chỉ được hỏi 1 phút trong phiên chất vấn sắp tới, yêu cầu tránh đặt câu hỏi dài dòng, lê thê càng trở nên bức thiết hơn bao giờ hết. 

Phiên chất vấn tại Quốc hội kỳ này (3 ngày 4-6/6) có đổi mới quan trọng về cách thức: Đại biểu chỉ được hỏi 1 phút thay vì 2 phút như trước đây. Bộ trưởng sẽ trả lời ngay sau khi có 3 đại biểu đặt câu hỏi; thời gian cho câu trả lời là 3 phút, đi thẳng vào nội dung.

Đây là thể thức đã được thí điểm tại phiên họp thứ 22 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội vào tháng 3/2018. Theo Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân, cách làm này nhằm giảm áp lực cho các bộ trưởng khi trả lời chất vấn. Tổng Thư ký Quốc hội Nguyễn Hạnh Phúc cũng cho hay cách thức này được cử tri hoan nghênh vì "hấp dẫn, tăng cường đối thoại, lại tránh được tình trang hỏi trùng lặp".

Câu hỏi đặt ra ở đây là: Liệu cải tiến này có đáp ứng được yêu cầu "hỏi nhanh đáp gọn" vốn đang trở nên vô cùng bức thiết trong bối cảnh có nhiều vấn đề nóng trong chương trình nghị sự của Quốc hội?

"Nhiều đại biểu hỏi quá dài"

Tại kỳ họp trước, vẫn còn đến 50 đại biểu đăng ký nhưng không được chất vấn vì hết thời gian. Có nhiều câu hỏi bộ trưởng hứa trả lời bằng văn bản để dành thời gian cho những phần hỏi - đáp sau.

Từ kỳ họp thứ 5 này, thời gian đặt câu hỏi dành cho đại biểu rút ngắn xuống còn 1 phút, thay vì 2 phút như trước đây. Đây là lần thứ ba thời lượng đặt câu hỏi dành cho đại biểu được điều chỉnh.

“Việc rút ngắn thời gian thời gian hỏi xuống 1 phút thì nhiều đại biểu sẽ được chất vấn, phản ánh được nhiều nội dung và tránh dài dòng lê thê trong các câu hỏi”, đại biểu Nguyễn Ngọc Phương, Phó trưởng Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Quảng Bình, nói với Zing.vn.

Nhưng 1 phút dành cho đại biểu đặt câu hỏi liệu có đủ?

Đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) nói: “Về giới hạn thời gian thì tôi nghĩ thời gian không ngắn. Nhưng vì nhiều đại biểu hỏi quá dài dù nội dung chính chỉ vài dòng”.

Theo thống kê của Zing.vn từ ba phần trả lời chất vấn trong kỳ họp Quốc hội tháng 11/2017 của ba vị tư lệnh ngành, trung bình một đại biểu mất khoảng một phút rưỡi cho phần đặt câu hỏi; có phần đặt câu hỏi kéo dài tới 2 phút 30 giây. Bên cạnh đó, có những đại biểu đặt câu hỏi chỉ tốn 30 giây.

Với quy định lúc đó - tối đa 2 phút cho 1 lần chất vấn - vẫn có 12-15% số đại biểu vượt quá thời gian quy định. Nếu áp dụng quy định về thời gian mới thì có khoảng 70% số đại biểu bị “lố” giờ.

Ngoài việc rút ngắn thời gian hỏi của đại biểu, từ kỳ họp này, thời gian tối đa dành cho các bộ trưởng, trưởng ngành trả lời chất vấn là 3 phút/lần và hình thức “chất vấn - trả lời chất vấn ngay” được áp dụng.

Phần lớn đại biểu cho rằng giới hạn thời gian trả lời cho bộ trưởng là điều nên làm để tiết kiệm thời gian, hạn chế sự lan man của người trả lời bởi có bộ trưởng mất đến 10 phút để làm rõ một chất vấn.

“Tuy nhiên thời lượng trả lời không nên quá cứng nhắc bởi có những vấn đề phức tạp, cần nhiều hơn 3 phút để làm rõ, ông Phạm Tất Thắng, Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội, nói. Đồng thời ông Thắng cũng cho rằng hình thức hỏi - đáp trực tiếp sẽ tăng tính đối thoại giữa người chất vấn và người trả lời chất vấn và hơn hết là tiết kiệm thời gian cho phiên chất vấn, hạn chế sự vòng vo, tránh né trả lời của người được chất vấn.

Thời gian luôn eo hẹp

Qua các kỳ họp Quốc hội, rất nhiều thay đổi đã được đưa ra nhằm giải quyết bài toán quỹ thời gian cho các phiên chất vấn.

Từ kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa XIV, Quốc hội đã tăng thời gian chất vấn thêm nửa ngày - từ 2,5 ngày lên 3 ngày. Trong kỳ họp thứ 4 vừa rồi, khoảng 215 lượt đại biểu đặt câu hỏi. Quốc hội chỉ có ba ngày cho chất vấn và trả lời chất vấn tại hội trường, nghĩa là thời lượng dành cho hoạt động này là 18 giờ, bao gồm cả thời gian Bộ trưởng báo cáo sơ bộ tình hình và chủ toạ tổng kết phần chất vấn.

Cùng làm một tính toán nhỏ, với số lượng chất vấn đại biểu đưa ra như vậy, trung bình mỗi phần chất vấn và trả lời chỉ vỏn vẹn 5 phút.

Sự eo hẹp trong thời gian, một phần xuất phát từ việc đại biểu và người trả lời cứ phải thưa gửi, cảm ơn. Vấn đề này đã được nêu ra từ nhiều năm trước nhưng vẫn còn lặp lại trong các kỳ họp gần đây.

Trong một bài viết cho Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp vào năm 2001, tiến sĩ Nguyên Thành (Văn phòng Quốc hội) nhận định: Một số câu hỏi mà đại biểu đưa vào chất vấn chỉ mang tính giải đáp, cung cấp thông tin trong khi chúng sẽ được giải đáp nhanh chóng tại Trung tâm Thông tin của Văn phòng Quốc hội.

“Điều tối kỵ khi chất vấn là chất vấn khi chưa đủ thông tin. Điều này làm lãng phí thời gian của Quốc hội và làm người trả lời lúng túng”, ông viết.

Đại biểu Lê Thanh Vân cũng thẳng thắn nhận xét vào năm 2011: “Phần lớn câu hỏi chất vấn đại biểu Quốc hội không phải là chất vấn mà là mang tính trình bày vấn đề. Quốc hội là nơi bàn việc nước chứ không phải việc làng, việc xã. Nhiều đại biểu chất vấn dài dòng, lê thê làm cử tri chưa hài lòng”.

Giáo sư Nguyễn Minh Thuyết (nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng) đúc kết: "Mục tiêu chính của chất vấn là để xử lý trách nhiệm người đứng đầu, từ đó phải đưa ra các kiến nghị giải pháp chứ không phải để hỏi thông tin đơn thuần hay chỉ để tâm sự".

Hoạt động chất vấn ở các nước khác như thế nào?

Chất vấn bộ trưởng hoặc những người có trách nhiệm với những vấn đề dân sinh quan trọng không phải là mới trên nghị trường quốc tế.

Ở Nga, hàng năm đều có một phiên chất vấn dành cho tổng thống, được phát truyền hình trực tiếp. Câu hỏi về các vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội, quốc phòng được gửi bằng tin nhắn, gọi trực tiếp lên tổng đài hoặc bằng đoạn video ngắn. Năm 2017, số câu hỏi gửi đến cho tổng thống Putin đạt đến con số 100.000.

Anh cũng áp dụng hình thức này. Các câu hỏi khi gửi về để chất vấn các nhà chức trách, thường là các bộ trưởng và thủ tướng, đều sẽ được sàng lọc trước. Câu hỏi sẽ được chọn ngẫu nhiên để trả lời.

Ở Australia, phiên chất vấn có phần tương tự Việt Nam. Những người có trách nhiệm sẽ nghe và trả lời. Thời gian cho một lượt đại biểu đặt câu hỏi là 45 giây, và cho người trả lời là 4 phút.

Giáo sư Carl Thayer, Học viện Quốc phòng Australia, nói với Zing.vn: “Cùng là quốc gia do Đảng Cộng sản lãnh đạo, nhưng việc các quan chức tham gia vào phiên hỏi - đáp chỉ có ở Việt Nam. Trung Quốc không có hoạt động này".

Nhận định về hoạt động chất vấn hiện tại của Quốc hội, ông Thayer cho rằng cần dành nhiều thời gian hơn cho hoạt động hỏi - đáp trên nghị trường. Đồng thời, để tiết kiệm thời gian, đại biểu nên gửi câu hỏi dưới dạng văn bản về cho bộ trưởng thay vì trình bày trực tiếp ở nghị trường.

"Hoạt động chất vấn ở Việt Nam được truyền hình trực tiếp và được tiến hành thường xuyên phản ánh được một phần nào đó hoạt động của Chính phủ - những điều mà người dân rất mong muốn biết", ông Miguel Chanco, chuyên gia ASEAN của tổ chức nghiên cứu Economist Intelligence Unit (EIU), đánh giá.