Nhắc tới Niccolò Machiavelli, độc giả dễ nhớ tới hai điều. Thứ nhất, tác phẩm Quân vương viết về thuật trị quốc lấy cảm hứng từ thực tế chính trị khốc liệt ở Italia thời Phục Hưng giai đoạn thế kỷ XV-XVI với nhân vật đầy tranh cãi Cesare Borgia, công tước Valentinois. Thứ hai, họ của vị tác giả trứ danh này đã bị biến thành tính từ trong nhiều ngôn ngữ châu Âu hàm ý gom lại tất cả những phẩm chất hắc ám nhất của một chính trị gia.
Thời gian trôi qua, cái nhìn về con người và tác phẩm của Machiavelli cũng trở nên khách quan hơn. Giờ đây ông được coi là một tác giả có cái nhìn thấu triệt, tổng kết được trọn vẹn bản chất của chính trường Italia vào thời của mình.
Dường như ẩn sau sự cần mẫn tìm hiểu quá khứ của Machiavelli là khao khát muốn dựa vào các bài học thành bại, thịnh suy để tìm ra những ưu điểm, hạn chế của các hình thức chính quyền tồn tại từ thời cổ đại cho tới tận thời kỳ của chính ông. Mong muốn hướng tới một mẫu hình nhà nước hoàn thiện hơn, đem lại đời sống xã hội ổn định, ít rối ren loạn lạc hơn.
 |
Các tác phẩm đáng chú ý nhất của Machiavelli đều về chủ đề lịch sử như: Lịch sử Florence (Istorie Fiorentine) và Bàn về mười quyển đầu của Livy (Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio).
Lịch sử Florence được viết vào quãng thời gian cuối cuộc đời của Machiavelli (khoảng 1520-1525) chủ yếu kể về giai đoạn Florence nằm dưới ảnh hưởng chính trị của 4 thế hệ đầu tiên thuộc gia tộc Medici lừng danh: từ Giovanni de Medici qua Cosimo de Medici, Piero de Medici và kết thúc với cái chết của Lorenzo de Medici, người có biệt danh “Il Magnifico” (Người huy hoàng) vì đã dẫn dắt Florence đạt một thời kỳ thịnh vượng hiếm có về cả kinh tế, văn hóa. Một lựa chọn cũng không mấy khó hiểu khi tác phẩm được dành tặng cho Giulio de Medici, người trở thành Giáo hoàng với danh hiệu Clement VII (1523 – 1534).
Trước khi đề cập tới chủ đề chính trong bộ sách gồm 8 quyển, Machiavelli dành ra 2 quyển đầu tiên chuẩn bị cho độc giả sự hiểu biết nền tảng về những biến cố lịch sử của Florence nói riêng và rộng hơn là bán đảo Italia nói chung.
 |
| Lịch sử Florence được viết vào quãng thời gian cuối cuộc đời của Machiavelli (khoảng 1520-1525). |
Quyển 1 của Lịch sử Florence tóm lược khoảng 1.000 năm hình thành vương quốc của các “man tộc” trên lãnh thổ cũ của Đế chế này, quá trình vươn lên nắm giữ vai trò quan trọng song hành về thần quyền - thế quyền của Giáo hội Thiên chúa ở Tây Âu, sự hình thành nên Đế chế Roma thần thánh từ thế kỷ IX và cuộc tranh giành ảnh hưởng giữa Giáo hoàng và Hoàng đế của Đế chế... Và dừng lại ở tình hình chế độ nhà nước, tương quan quyền lực giữa các quốc gia trên bán đảo Italia vào thế kỷ XV.
Quyển 2 tập trung vào nguồn gốc của Florence cũng như lịch sử sơ kỳ của thị quốc này, nhất là từ khi Florence trở thành một nước cộng hòa. Machiavelli lấy mốc là vụ ám sát Buondelmonte de Buondelmonti, một quý tộc Florence bị sát hại công khai vào đúng ngày cưới (khoảng năm 1215 - 1216) như điểm khởi đầu cho câu chuyện về sự xung đột phe phái nội bộ ở Florence, một chủ đề quan trọng xuyên suốt cuốn sách.
Sau hai phần mào đầu, Machiavelli dành trọn vẹn 6 quyển còn lại cho các biến cố chính trị nội bộ của Florence, cũng như mối quan hệ của nước cộng hòa với những thế lực bên ngoài trong thời kỳ ảnh hưởng chính trị của gia tộc Medici được hình thành và duy trì khi lên đến đỉnh cao dưới thời Lorenzo de Medici.
Cụ thể, quyển 3 đề cập tới giai đoạn Giovanni di Bicci de Medici dần xây dựng tên tuổi một cách âm thầm nhưng vững chắc lên chính sự Florence. Sự ảnh hưởng này được con trai ông, Cosimo di Giovanni de Medici - cư dân Florence xưng tụng là “Người cha của Tổ quốc”, phát triển thành một vị thế áp đảo bền vững. Sự nghiệp kỳ vĩ của Cosimo chính là trọng tâm của các quyển 4, 5 và 6 của Lịch sử Florence. Quyển 7 của bộ sách điểm qua thời kỳ cầm quyền tương đối ngắn và ít thành tựu của Piero de Medici, trước khi Machiavelli kết thúc Lịch sử Florence ở quyển 8 dành cho giai đoạn hoàng kim của Lorenzo de Medici cũng như mầm mống suy tàn lấp ló sau đỉnh cao của gia tộc này.
Xen kẽ giữa các cuộc xung đột phe phái không ngừng tại Florence, các chương sách của Machiavelli còn thuật lại những biến cố chính trị trên bán đảo Italia trong thế kỷ XV đầy nhiễu nhương.
Cả một giai đoạn lịch sử sôi động trong đó các quốc gia đạt tới đỉnh cao về kinh tế, văn hóa, xã hội được kể lại qua ngòi bút tổng hợp sống động của Machiavelli, cùng với đó là những nhân vật lịch sử quan trọng như các Giáo hoàng, các công tước Milan của gia tộc Visconti và gia tộc Sforza, các chính khách, tướng lĩnh đánh thuê như Piccinino…
Lẽ đương nhiên, bất cứ người đọc tỉnh táo nào cũng tự nhắc rằng đây là một tác phẩm được viết ra cách đây đã 5 thế kỷ, khó lòng đòi hỏi tính khách quan, khoa học nghiêm cẩn như ở những tác giả hàn lâm ngày nay. Đồng thời, khó tránh khỏi chút tư tâm của Machiavelli trong việc ca tụng vai trò của gia tộc Medici.
Tuy nhiên, bộ sách đã giúp độc giả Việt Nam hiểu thêm câu chuyện thú vị về lịch sử thành Florence thời kỳ hoàng kim nhất nhưng cũng cực kỳ loạn lạc.
Ấn bản Việt ngữ của Lịch sử Florence được trình bày chỉn chu là lựa chọn đáng lưu tâm dành cho những người yêu thích lịch sử, nhất là giai đoạn thời kỳ Phục Hưng ở châu Âu nói chung và Italia nói riêng. Đây cũng là cơ hội để chúng ta tiếp cận góc độ khác trong di sản trước tác của Niccolò Machiavelli, một tác giả ngày càng được nhìn nhận lại khách quan và tương xứng hơn với thành quả ông để lại.
