Biểu tượng tốt lành trong Phật giáo Tây Tạng

Là người hâm mộ văn hóa Ấn Độ và Tây Tạng, Robert Beer biên soạn tác phẩm Sổ tay Biểu tượng Phật giáo Tây Tạng với niềm đam mê, kỹ lưỡng và cẩn thận của một học giả nghiên cứu, lại tự mình vẽ tất cả minh họa.

Tác giả cố gắng cấu trúc nội dung của cuốn sách này theo một tiến trình hợp lý, với hàng loạt tổ hợp đặc trưng của giáo lý Phật giáo bao gồm các biểu tượng, lễ vật và biểu tượng tốt lành, nhiều trong số đó được coi là môtíp biểu tượng đầu tiên của Phật giáo Ấn Độ nguyên thủy.

Sách Sổ tay biểu tượng Phật giáo Tây Tạng. Ảnh: Tuấn Bình.

Nhà nghiên cứu phê bình mỹ thuật Phan Cẩm Thượng là người dịch cuốn sách. Ông cho biết: “Trong quá trình nghiên cứu các di sản Phật giáo Việt Nam, chúng tôi thấy rất nhiều biểu tượng Phật giáo có nguồn gốc Tây Tạng. Năm 2005, sau khi đi Tây Tạng, chúng tôi càng khẳng định điều đó. Nhưng lý giải của những người đi trước có vẻ không quan tâm đến điều này. Rồi chúng tôi có được hai cuốn sách của Robert Beer: Bách khoa thư về Motif và Biểu tượng Tây Tạng và Sổ tay Biểu tượng Phật giáo Tây Tạng, nên sử dụng chúng để hiểu rõ hơn về ý nghĩa, nguồn gốc các biểu tượng có liên quan đến nghệ thuật Phật giáo Việt Nam".

Nổi bật trong cuốn sách là Tám biểu tượng tốt lành trong Phật giáo Tây Tạng, đây là nhóm biểu tượng Phật giáo được biết đến nhiều nhất. Ban đầu, tám biểu tượng tốt lành này tập hợp từ món lễ vật Ấn Độ được dâng lên vị vua khi đăng quang, và dường như chắc chắn có nguồn gốc từ thời tiền Phật giáo. Tám biểu tượng này bao gồm: 1) Cái lọng, 2) Đôi cá vàng, 3) Bình báu, 4) Hoa sen, 5) Con ốc xoắn, 6) Kết cát tường,7) Tán chiến thắng và 8) Pháp luân.

Trang sách in hình tám biểu tượng tốt lành của Phật giáo. Ảnh: Tuấn Bình.

Trong truyền thống Phật giáo, tám biểu tượng tốt lành tượng trưng cho những lễ vật do các vị thần Vệ Đà dâng lên Đức Phật Thích Ca Mâu Ni khi ngài đạt được giác ngộ.

Brahma là vị thần đầu tiên xuất hiện trước Đức Phật, và Ngài đã đưa ra một Pháp luân vàng ngàn cành (nan hoa bánh xe) như một biểu tượng yêu cầu Đức Phật huấn thị thông qua việc "chuyển pháp luân".

Vị thần bầu trời vĩ đại Indra (Đại thiên thần) xuất hiện tiếp theo, và Ngài đưa ra chiếc sừng vỏ ốc xà cừ trắng dũng mãnh của mình như một biểu tượng yêu cầu Đức Phật "công bố chân giáo pháp".

Trong các bức tranh Tây Tạng về sự giác ngộ của Đức Phật, các hình tượng Brahma bốn mặt màu vàng và Indra màu trắng quỳ và cầu khẩn trước đài sen (ngai vàng) của Đức Phật, nơi họ dâng hiến biểu tượng tương ứng pháp luân vàng và chiếc tù và trắng. Nữ thần đất Sthavara, người đã làm chứng cho sự giác ngộ của Đức Phật, đã tặng cho Đức Phật Thích Ca một chiếc bình vàng chứa đầy nước cam lồ trường sinh bất tử.

Trong Phật giáo Ấn Độ sơ kỳ, hình ảnh Đức Phật thể hiện dưới dạng tượng trưng (không trực tiếp) hoặc không mang tính biểu tượng, thường là một chiếc ngai trống dưới cái lọng và cây bồ đề, hoặc bằng một dấu chân thần thánh của Ngài in trên đá (bàn chân Phật). Trong dấu chân in hiển thị nhiều biểu tượng tốt lành khác nhau, như phù hiệu thần tính củaĐ ức Phật, chẳng hạn như phướn chiến thắng, ngai sư tử, cây đinh ba, Tam bảo, nút thắt vĩnh cửu (kết cát tường), chữ vạn, tù và và đôi con cá, nhưng phổ biến nhất của những phù hiệu này là hoa sen và pháp luân. Trong Phật giáo Kim Cương thừa sơ kì, tám biểu tượng tốt lành được phong thần thành tám nữ thần, được gọi là Astamangala Devi, mỗi người mang một trong những biểu tượng tốt lành.

Biểu tượng tốt lành thứ tám và nổi bật nhất là Pháp luân. Bánh xe là biểu tượng Mặt trời ban đầu của Ấn Độ về chủ quyền, bảo vệ và sáng tạo. Biểu tượng Mặt trời lần đầu tiên xuất hiện trên những con dấu bằng đất sét khai quật từ nền văn minh Harappan ở thung lũng Indus (khoảng 2.500 TCN). Bánh xe hay luân xa là thuộc tính chính của thần bảo tồn Vishnu, vị thần Sudarshana - luân xa sáu nan hoa rực lửa hay vòng quay đại diện cho hiện tượng luân xa (quay) của vũ trụ. Bánh xe tượng trưng cho sự chuyển động, liên tục và thay đổi, mãi mãi quay về phía trước giống quả cầu quay tròn của bầu trời.

Phật giáo đã sử dụng bánh xe làm biểu tượng chính cho “chuyển pháp luân”. Ba thành phần của bánh xe - trục, nan hoa và vành - tượng trưng cho ba khía cạnh của Phật thuyết về đạo đức, trí tuệ và định lực. Trục trung tâm tượng trưng cho kỷ luật đạo đức, tập trung và ổn định tâm trí. Các nan hoa sắc nhọn tượng trưng cho trí tuệ hay trí tuệ phân biệt cắt đứt vô minh. Vành tượng trưng cho sự tập trung thiền định, vừa bao trùm vừa tạo đà chuyển động của bánh xe. Một bánh xe có ngàn nan hoa tỏa ra như tia sáng Mặt trời tượng trưng cho ngàn hoạt động và giáo lý của chư Phật. Một bánh xe có tám nan hoa tượng trưng cho Bát Chính đạo của Đức Phật, và sự truyền bá những giáo lý này đến tám hướng.

Trong nghệ thuật Tây Tạng, tám biểu tượng tốt lành được mô tả riêng lẻ, theo cặp đôi, bốn hoặc nhóm tám biểu tượng kết hợp. Dạng thức của tám biểu tượng tốt lành là môtíp trang trí cho tất cả pháp khí thiêng liêng và thế tục của Phật giáo, như đồ gỗ nội thất chạm khắc, đồ kim loại trang trí, đồ gốm sứ, tấm treo tường, thảm và thổ cẩm lụa. Chúng cũng được vẽ trên mặt đất bằng cách rắc bột mì hoặc bột màu, để chào đón các chức sắc tôn giáo thăm viếng tu viện.

Tác giả “Văn minh vật chất người Việt” chia sẻ: “Trong bản dịch tiếng Việt, cố gắng đi theo lối văn uyển nhã, đầy lòng xác tín đó, và cũng cố gắng chuyển ngữ cho sát với tâm tưởng Phật giáo, mà chúng tôi hằng tâm niệm. May mắn thay, 12 năm sống trong một ngôi chùa, và cả hai có thời gian được du ngoạn trên Himalayas cho chúng tôi cái hạnh ngộ nội tâm ấy. Giồng như người hành hương trên các đỉnh núi Tây Tạng, đọc Kinh bằng tiếng Phạn và tiếng Tạng và nghe văng vẳng bên tai tiếng gió hú từ các ngọn núi cao đầy tuyết, hơn là chỉ đọc một cuốn sách.”